Bài thơ về truyền thống hiếu học

NongDụng cụ hình tròn, đan bằng tre, có vành, đáy nông, thường dùng để phơi nông sản hoặc để nuôi tằm. Có vùng gọi là nống. Nhỏ hơn nong một chút gọi là nia.

Nong, nia, thúng

SàngĐồ đan bằng tre, hình tròn, lòng nông, có lỗ nhỏ và thưa, thường dùng để làm cho gạo sạch thóc, trấu và tấm. Hành động dùng cái sàng mà lắc cho vật vụn rơi xuống, vật to còn lại cũng gọi là sàng.

Sàng gạo

NangCái túi [từ Hán Việt].

Tỉnh Hà NộiMột trong số 13 tỉnh được thành lập sớm nhất ở Bắc Kỳ, lập vào năm 1831 dưới thời Minh Mạng.

Tỉnh Hà Nội gồm có 4 phủ: Hoài Đức [kinh thành Thăng Long cũ và huyện Từ Liêm thuộc phủ Quốc Oai của tỉnh Sơn Tây], các phủ Ứng Hòa, Lý Nhân, Thường Tín của trấn Sơn Nam Thượng. Tỉnh lỵ là thành Thăng Long cũ. Phủ Ứng Hòa có 4 huyện Chương Đức [sau đổi là Chương Mỹ], Hoài An, Sơn Minh và Thanh Oai. Phủ Lý Nhân có 5 huyện Bình Lục, Duy Tiên, Kim Bảng, Nam Xương và Thanh Liêm. Phủ Thường Tín có 3 huyện Phú Xuyên, Thanh Trì và Thượng Phúc. Tổng cộng tỉnh Hà Nội có 15 huyện thuộc 4 phủ trên.

Cổ ĐôMột làng cổ trước đó có tên là An Đô, sau lại đổi là An Bang, thuộc huyện Tiên Phong, phủ Quảng Oai, trấn Sơn Tây, nay thuộc xã Cổ Đô, huyện Ba Vì, Hà Nội . Xưa làng nổi tiếng với nghề dệt lụa [lụa Cổ Đô là loại lụa tiến vua] và truyền thống hiếu học.

Phong cảnh làng Cổ Đô

MiếuTrung và Nam Bộ cũng gọi là miễu, một dạng công trình có ý nghĩa tâm linh, tín ngưỡng trong văn hóa nước ta. Nhà nghiên cứu Toan Ánh trong Tín ngưỡng Việt Nam, quyển thượng, cho rằng: Miếu cũng như đền, là nơi quỷ thần an ngự. Miếu nhỏ hơn đền, thường xây theo kiểu hình chữ nhật với hai phần cách nhau bởi một bức rèm, nội điện bên trong và nhà tiền tế bên ngoài… Miếu thường được xây trên gò cao, nơi sườn núi, bờ sông hoặc đầu làng, cuối làng, những nơi yên tĩnh để quỷ thần có thể an vị, không bị mọi sự ồn ào của đời sống dân chúng làm nhộn. Trong miếu cũng có tượng thần hoặc bài vị thần linh, đặt trên ngai, ngai đặt trên bệ với thần sắc hoặc bản sao…

Miếu Nhị Phủ ở Sài Gòn

Nhà nhoTên gọi chung của những người trí thức theo Nho giáo ngày xưa.

CốngHọc vị dành cho những người thi đỗ khoa thi Hương dưới chế độ phong kiến.

Nào có ra gì cái chữ Nho
Ông Nghè, ông Cống cũng nằm co
[Chữ Nho - Tú Xương]

Canh cửiSợi chỉ dọc [canh hoặc kinh] trên Khung cửi">khung dệt [cửi]. Chỉ công việc dệt vải, dệt lụa.

Dệt cửi

Kinh sửSách vở Nho giáo nói chung. Thời xưa sách vở được phân làm bốn loại: kinh [kinh điển], sử [lịch sử], tử [lời của các nhà tư tưởng], tập [tuyển tập văn thơ].

Ngòi sáchNghĩa Nôm của từ Thư Khê, một ngòi nước ở làng Phú Diễn.

Phú DiễnTên một ngôi làng ven sông Nhuệ, thuộc xã Phú Diễn, huyện Từ Liêm, Hà Nội. Phú Diễn xưa nổi tiếng là đất hiếu học. Bưởi Diễn, hồng Diễn, bưởi đào cũng là những đặc sản của làng.

Nguyệt ViênTên một ngôi làng cổ nằm bên bờ sông Mã, thuộc xã Hoằng Quang, huyện Hoằng Hóa, tỉnh Thanh Hóa. Nguyệt Viên từ xưa nổi tiếng là đất hiếu học, được gọi là "làng khoa bảng," "làng đại khoa." Nhiều trò chơi dân gian như kéo hẹ, múa tú huần, ném vòng đầu vịt... vẫn được lưu giữ và biểu diễn ở các hội làng mỗi dịp đầu xuân.

Có bản chép: Lại có sông liền tắm mát nghỉ ngơi.

Đãy Cũng gọi là tay nải, cái túi to làm bằng vải, có quai để quàng lên vai, dùng để mang đi đường. Đây là vật dụng thường thấy ở những nhà sư khất thực.

Mang đãy

HoàiUổng phí, mất đi một cách hoàn toàn vô ích do đem dùng vào việc không đáng hoặc không mang lại một kết quả nào cả.

VócThơm ngon [từ gốc Hán].

Công đườngNơi quan trường dưới chế độ phong kiến. Người Nam Bộ cũng gọi chữ này là công đàng.

Sơn son thếp vàngSơn màu đỏ và dát vàng mỏng lên với mục đích trang trí.

Sơn son thếp vàng