Dế Mèn là một người như thế nào

1. Tác giả

Tô Hoài [1920 - 2014]

- Tên khai sinh: Nguyễn Sen.

- Quê quán: Hà Nội.

- Giải thưởng: 1996 Được tặng giải thưởng Hồ Chí Minh về văn học nghệ thuật. 

2. Tác phẩm

- Xuất xứ: trích chương I truyện "Dế Mèn phiêu lưu kí" [1941].

- Thể loại: Truyện dài.

- Phương thức biểu đạt: Tự sự kết hợp với miêu tả và biểu cảm.

- Bố cục: 2 phần.

+ Phần 1 [Từ đầu đến "đứng đầu thiên hạ rồi"]: Giới thiệu vẻ đẹp và tính cách của Dế Mèn.

+ Phần 2  [Còn lại]: Câu chuyện về bài học đường đời đầu tiên của Dế Mèn.

- Tóm tắt: 

Sắp xếp các sự kiện theo trình tự xuất hiện.

• Dế Choắt khuyên nhủ Dế Mèn rồi tắt thở.
• Dế Mèn rủ Dế Choắt đi trêu chị Cốc nhưng Dế Choắt từ chối vì sợ.
• Khi chị Cốc đi, Dế Mèn mới dám qua nhà Dế Choắt thì lúc ấy Dế Choắt đã thoi thóp rồi.
• Chị Cốc vừa quát vừa mổ Dế Choắt đến thoi thóp.
• Dế Mèn hay trêu ghẹo tất cả mọi người: quát mấy chị Cào Cào, đá anh Gọng Vó,...
• Tuy nhiên, tính cách của Dế Mèn lại rất kiêu ngạo, hống hách.
• Dế Mèn trưởng thành với thân hình cường tráng, khỏe khoắn.
• Dế Mèn chê Dế Choắt xấu xí, ăn xổi ở thì,...
• Dế Mèn ân hận vì lỗi lầm của mình và rút ra bài học.
• Chị Cốc không tìm được Dế Mèn, lại thấy Dế Choắt loay hoay ở cửa hang nên tưởng Dế Choắt trêu.

II. Đọc hiểu văn bản

1. Bức chân dung Dế Mèn

- Ngoại hình: cường tráng, khỏe khoắn.

+ đôi càng mẫm bóng.

+ những cái vuốt ở chân, ở khoeo cứ cứng dần và nhọn hoắt.

+ đôi cánh thành cái áo dài kín xuống tận chấm đuôi.

+ đầu to ra và nổi từng tảng, rất bướng.

+ hai cái răng đen nhánh lúc nào cũng nhai ngoàm ngoạp như hai lưỡi liềm máy làm việc.

+ sợi râu dài và uống cong một vẻ rất đỗi hùng dũng.

- Tính cách: xốc nổi, kiêu căng, hung hăng, hống hách.

+ Hành động:

• co cẳng lên, đạp phanh phách vào các ngọn cỏ khiến nó gãy rạp.
• vũ cánh lên phành phạch giòn giã.
• đi đứng oai vệ, cho ra kiểu cách con nhà võ.
• Tôi tợn lắm. Dám cà khịa với tất cả bà con trong xóm.
• quát mấy chị Cào Cào, đá một cái ghẹo anh Gọng Vó.

+ Suy nghĩ: 

• Những gã xốc nổi thường lầm cử chỉ ngông cuồng là tài ba.
• Tôi càng tưởng tôi là tay ghê gớm, có thể sắp đứng đầu thiên hạ rồi.

→ Nghệ thuật: sử dụng các tình từ, động từ mạnh; từ láy; nhân hóa.

2. Bài học đầu tiên của Dế Mèn

* Cuộc gặp gỡ với Dế Choắt

- Hình ảnh Dế Choắt:

+ Ngoại hình: xấu xí, ốm yếu.

• người gầy gò và dài lêu nghêu như một gã nghiện thuốc phiện.
• cánh chỉ ngắn củn đến giữa lưng, hở cả mạng sườn.
• đôi cánh bè bè, nặng nề, trông đến xấu.
• ria cụt chỉ có một mẩu.
• mặt mũi lúc nào cũng ngẩn ngẩn ngơ ngơ.

+ Tính cách: tuềnh toàng, nhút nhát, yếu ớt nhưng vị tha.

Hành động thể hiện sự vị tha của Dế Choắt trong truyện là gì?

Dế Choắt bỏ qua chuyện Dế Mèn chê mình xấu xí, yếu ớt.

Dế Choắt không giận vì Dế Mèn không chịu đào hang, đào ngách cho mình.

Dế Choắt không đi trêu chị Cốc cùng Dế Mèn.

Dế Choắt dù bị mổ oan nhưng không trách mà còn khuyên nhủ Dế Mèn.

• Tính nết lại ăn xổi ở thì, có một cái hang ở cũng chỉ bới nông sát mặt đất.
• Sợ và không dám trêu chị Cốc.
• Khi chết do trò đùa của Dế Mèn vẫn tha thứ và khuyên nhủ Dế Mèn.

→ Nghệ thuật: sử dụng các tình từ, động từ mạnh; từ láy; nhân hóa.

- Cách Dế Mèn đối xử với Dế Choắt: trịch thượng, khinh thường, nhẫn tâm.

+ Đặt tên cho Dế Choắt một cách chế giễu và trịch thượng.

+ Vì Choắt bẩm sinh yếu đuối nên coi thường.

+ Chê Dế Choắt đủ điều từ ngoại hình đến cách sinh sống mà không nghe than thở.

+ Khi được Dế Choắt xin đào giúp một cái ngách sang nhà thì: hếch răng lên, xì một hơi rõ dài rồi khinh khỉnh mắng "Hức! Thông ngách sang nhà ta? Dễ nghe nhỉ! Chú mày hôi như cú mèo thế này, ta nào chịu được. Thôi, im cái điệu hát mưa dầm sụt sùi ấy đi. Đào tổ nông thì cho chết!"

* Dế Mèn trêu chị Cốc

- Hành động: cất giọng véo von "Cái Cò, cái Vạc, cái Nông....Tao nấu, tao nướng, tao xào, tao ăn.".

- Mục đích: Nghịch ranh + Ra oai với Dế Choắt.

- Diễn biến tâm lí:

+ Trước khi trêu: hào hứng, rủ Dế Choắt cùng trêu, hống hách "Sợ gì? Mày bảo tao sợ cái gì? Mày bảo tao còn biết sợ ai hơn tao nữa!".

+ Khi trêu xong: tự tin, thách thức, tự đắc chui tọt vào hang, nằm lên giường bắt chân chữ ngũ. Bụng nghĩ thú vị "Mày tức thì mày cứ tức, mày ghè vỡ đầu mày ra cho nhỏ đi, nhỏ đến đâu thì mày cũng không chui nổi vào tổ tao đâu!"

+ Khi thấy chị Cốc xử lí Dế Choắt: bắt đầu sợ hãi, hết vẻ kiêu căng "Núp tận đáy đất mà tôi cũng khiếp, nằm im thin thít.".

+ Khi thấy Dế Choắt thoi thóp: hoảng loạn, than thở, ân hận "Tôi hối lắm! Tôi hối hận lắm!", "Tôi thương lắm. Vừa thương vừa ăn năn tội mình".

* Dế Mèn nhận được bài học đầu tiên

Dế Mèn đã nhận được bài học về điều gì?

Về sự chăm chỉ, chịu khó.

Về sự yêu thương, chăm sóc mọi người.

Về sự khiêm tốn, hòa nhã với mọi người.

Về sự nỗ lực, có ý chí tiến thủ.

- Hậu quả nghiêm trọng của hành động: Dế Choắt chết vì trò nghịch ranh của Dế Mèn.

- Dế Mèn được Dế Choắt tha thứ: "Thôi, tôi ốm yếu quá rồi, chết cũng được. Những trước khi nhắm mắt, tôi khuyên anh: ở đời mà có thói hung hăng bậy bạ, có óc mà không biết nghĩ, sớm muộn rồi cũng mang vạ vào mình đấy.".

→ Bài học: Dế Mèn học được bài học về sự khiêm tốn, biết điều và sự vi tha từ lời nói của Dế Choắt "ở đời mà có thói hung hăng bậy bạ, có óc mà không biết nghĩ, sớm muộn rồi cũng mang vạ vào mình". 

III. Tổng kết

1. Nội dung

Bài văn miêu tả Dế Mèn có vẻ đẹp cường tráng của tuổi trẻ nhưng tính nết còn kiêu căng, xốc nổi. Do bày trò trêu chọc Cốc nên đã gây ra cái chết thảm thương cho Dế Choắt, Dế Mèn hối hận và rút ra được bài học đường đời cho mình.

2. Nghệ thuật

Nghệ thuật miêu tả loài vật của Tô Hoài rất sinh động, cách kể chuyện theo ngôi thứ nhất tự nhiên, hấp dẫn, ngôn ngữ chính xác, giàu tính tạo hình.

IV. Chuẩn bị đọc

Câu 1 [trang 86 SGK Ngữ văn 6 tập 1]

Hãy chia sẻ với bạn về một chuyện đáng nhớ mà em từng trải qua.

Em có thể chọn một trong số những chuyện em từng trải qua và để lại cho em bài học nào đó.

Ví dụ:  đó là một lần vì bị điểm kém nhưng sợ bố mẹ biết em đã nói dối và giấu bài kiểm tra đi. Khi mẹ tìm thấy bài kiểm tra em đã vứt đi đó, mẹ rất buồn và nhẹ nhàng nhắc nhở về tính trung thực trong cuộc sống. Điều đó đã khiến em ân hận và em tự hứa sẽ không bao giờ nói dối, luôn trung thực và không để mẹ phải buồn.

Câu 2 [trang 86 SGK Ngữ văn 6 tập 1]

Dựa vào nhan đề và ấn tượng ban đầu của bản thân khi đọc lướt qua văn bản, em đoán xem “bài học đường đời đầu tiên” được nhân vật kể lại sau đây là bài học gì?

Theo em bài học đường đời đầu tiên sẽ được nhân vật kể sẽ là những vấp ngã đầu tiên khi bước ra cuộc sống, là bài học khiến nhân vật nhận ra được sự sai lầm của bản thân và khiến từ đó thay đổi chính mình.

V. Trải nghiệm cùng văn bản

Câu 1 [trang 87 SGK Ngữ văn 6 tập 1]

Những chi tiết miêu tả ngoại hình nhân vật “tôi” trong đoạn này là lời của ai? Điều này giúp em biết được gì về tính cách nhân vật?

- Chi tiết miêu tả ngoại hình của nhân vật “tôi” là lời của nhân vật Dế Mèn.

- Điều này giúp em hiểu rằng Dế Mèn là một nhân vật có tính cách tự tin về vẻ bề ngoài và sức mạnh của mình.

Câu 2 [trang 87 SGK Ngữ văn 6 tập 1]

Qua cách nhân vật “tôi” tự miêu tả hành động của mình ở đoạn này, em biết thêm điều gì ở đặc điểm nhân vật?

Nhân vật có đặc điểm: kiêu căng, tự phụ, hống hách, cậy sức bắt nạt kẻ yếu.

Câu 3 [trang 87 SGK Ngữ văn 6 tập 1]

Những từ ngữ “hung hăng”, “hống hách”, “ngu dại”, “ân hận” cho thấy nhân vật “tôi” có thái độ và đánh giá như thế nào về trải nghiệm sắp kể ra dưới đây?

Những từ ngữ trên cho thấy nhân vật có thái độ ân hận, hối lỗi và tự đánh giá đó là sự ngu ngốc, dại dột về những sự việc mình đã trải qua.

Câu 4 [trang 89 SGK Ngữ văn 6 tập 1]

Việc Dế Choắt muốn đào một cái ngách sang nhà nhân vật “tôi” phòng khi có kẻ nào bắt nạt cho thấy Dế Choắt suy nghĩ, đánh giá như thế nào về nhân vật “tôi”?

Việc Dế Choắt muốn đào cái ngách sang nhà nhân vật “tôi” phòng khi có kẻ nào bắt nạt cho thấy Dế Choắt tự được ý thức được sức khoẻ của bản thân và nghĩ rằng Dế Mèn là người khỏe mạnh đồng thời là người hàng xóm tốt bụng, có thể chia sẻ và giúp đỡ được mình khi hoạn nạn.

Câu 5 [trang 91 SGK Ngữ văn 6 tập 1]

Cụm từ “đứa ích kỉ” thể hiện sự nhận thức của ai? Tự nhận thức về điều gì?

“Đứa ích kỉ” là sự tự nhận thực của Dế Mèn. Chú tự nhận thức được sự ích kỉ, chỉ nghĩ đến lợi ích và thoả mãn được thú vui của bản thân mà không nghĩ đến hậu quả việc mình đã gây ra.

 VI. Suy ngẫm và phản hồi 

1. Thời điểm Dế Mèn kể lại cho chúng ta nghe bài học đường đời đầu tiên là trước hay sau cái chết của Dế Choắt? Dựa vào chi tiết nào mà em cho là như vậy?

Thời điểm Dế Mèn kể lại cho chúng ta nghe bài học đường đời đầu tiên là sau cái chết của Dế Choắt  thể hiện qua chi tiết “Tôi đem xác Dế Choắt đến chôn vào một vùng cỏ bùm tum. Tôi đắp thành nấm mộ to. Tôi đứng lặng giờ lâu, nghĩ về bài học đường đời đầu tiên”.

2. Dựa vào gợi ý trong bảng dưới đây, em hãy tìm một vài câu thể hiện lời kể của Dế Mèn [lời kể xưng “tôi”] và lời đối thoại của Dế Mèn với nhân vật khác.

- Chú mình có muốn cùng tớ đùa vui không?

[Lời của Dế Mèn với Dế Choắt]