Lý Công Uẩn dời đô về Đại La nơi đô như thế nào

(Xây dựng) - LTS: KTS cảnh quan Trần Thanh Vân có một nghiên cứu về lộ trình dời đô từ Hoa Lư về Thăng Long của Vua Lý Công Uẩn. Với góc nhìn của một KTS cảnh quan, theo bà, cần thiết phải khôi phục lộ trình từ Thăng Long trở về Hoa Lư nhằm phục hồi môi trường sống trong sạch vốn có khi xưa. Nhận thấy đây là vấn đề nhiều người quan tâm, nghiên cứu, trao đổi Báo Xây dựng xin đăng bài viết 2 kỳ của bà.

Có rất nhiều giả thiết được đưa ra về lộ trình này, tôi đã tìm hiểu tài liệu của nhà Hà Nội học Nguyễn Vinh Phúc và triển khai giả thiết của ông về lộ trình dời đô của Vua Lý Công Uẩn theo mạch nguồn của những con sông với tư cách là một KTS cảnh quan.

Chiếu dời đô

Cuối năm 967, Đinh Bộ Lĩnh dẹp xong loạn 12 sứ quân, xây dựng nền thống nhất quốc gia. Năm sau, ông lên ngôi hoàng đế, đóng đô ở Hoa Lư. Ngày ấy, kinh thành Hoa Lư có 2 khu vực: Thành Ngoại ở phía Đông, Thành Nội ở phía Tây. Con ngòi Sào Khê quanh co lượn khúc nối kinh thành với sông Hoàng Long. Tuy giao thông thủy bộ vùng đất này đều thuận lợi nhưng chưa xứng tầm là một trung tâm kinh tế - văn hóa lớn bởi núi non hiểm trở, thuận tiện cho việc phòng giữ, tự vệ về mặt quân sự hơn là hoạt động kinh tế. Nhà vua biết không thể tiếp tục đặt kinh đô, đầu não của quốc gia ở vùng này.

Toàn văn sách cũ ghi vắn tắt như sau: Mùa thu tháng bảy năm Canh Tuất (1010) Vua dời đô từ thành Hoa Lư đến thành Đại La. Thuyền tạm đỗ dưới thành, có Rồng Vàng hiện ra trên thuyền ngự, nên đổi Đại La thành Thăng Long.

Tuy nhiên, tôi có giả thiết khác, để chuẩn bị cuộc Di Đô, Vua Lý Thái Tổ về Thăng Long hai lần. Lần đầu vào năm 1009 hoặc đầu 1010 sau khi lên ngôi. Vua đi thuyền từ sông Hồng vào sông Tô Lịch, ra Hồ Tây từ cửa Hồ Khẩu (ngày nay vẫn còn dấu tích cửa sông Tô ở làng Hồ Khẩu, quận Tây Hồ). Thuyền đỗ lại bên bờ Đầm Trị vì chỉ ở đó vào thời gian đó mới có thể nhìn thấy Long quyển thủy (Rồng cuộn sóng bay lên cao). Thực tế không có con rồng nào cả mà chỉ là cột nước cuộn lên trong ráng chiều vàng, trông giống như con rồng (Báo Người Hà Nội, đăng từ 2006, tác giả Lê Trần Minh).

Sau khi trở lại Hoa Lư, nhà vua triệu tập cả triều đình để họp bàn và thông báo sự cần thiết phải di đô. Ngài viết Chiếu dời đô và đến tháng 7/1010, chờ mùa nước lên, đoàn thuyền ngự khởi hành từ Hoa Lư và đã cập bến sông Tô Lịch bên Thành Đại La.

Cuộc dời đô của vị vua sáng lập triều Lý đi theo đường thủy và đi vào cuối mùa hè để lợi dụng mùa nước lên để không lo bị mắc cạn và lợi dụng mùa gió nồm để buồm được no gió, đỡ nhiều công chèo chống.

Hành trình dời đô

Cuộc dời đô bắt đầu theo dòng Sào Khê ra bến sông Hoàng Long. Từ bến sông Hoàng Long, thuyền xuôi về Đông tới ngã ba Gián Khẩu - chỗ sông Hoàng Long hòa nước vào sông Đáy thì thuyền ngược dòng theo sông Đáy lên hướng Bắc. Tới chỗ nay là thị xã Phủ Lý, thuyền gặp ngã ba sông Châu Giang là nơi giáp ranh 3 đơn vị hành chính ngày nay là: phường Lương Khánh Thiện của thị xã Phủ Lý, thôn Ba của xã Phù Vân, xóm Bắc Sơn của xã Châu Sơn, huyện Kim Bảng (Hà Nam).

Từ Phủ Lý đến nơi giáp ranh xã Tiên Phong (huyện Duy Tiên) và xã Bình Nghĩa (huyện Bình Lục) thì sông Châu Giang vốn là chỉ một nhánh. Nhưng đến ngã ba thì sông Châu Giang chia dòng tách thành hai nhánh: Một nhánh chảy ngược lên phía Bắc tới nơi giáp ranh hai xã Yên Nam và Trác Văn (Duy Tiên) thì quặt sang Đông, đổ vào sông Hồng ở chỗ nay là xóm Tắc Giang, thôn Lỗ Hà, xã Chuyên Ngoại, ranh giới tự nhiên cho 2 huyện Duy Tiên - Lý Nhân. Ngày nay, nhánh sông chảy lên phía Bắc đã bị con đê mới đắp thời Pháp thuộc chặn lại. Song chỗ cửa sông cũ (chỗ gặp sông Hồng) còn khá rộng.

Nhánh còn lại từ xã Bĩnh Nghĩa chảy xuôi về Đông Nam làm ranh giới tự nhiên cho 2 huyện Bình Lục và Lý Nhân để rồi đổ ra sông Hồng ở xã Hòa Hậu (Lý Nhân). Nhánh sông này cũng đã được xây cống với trạm bơm Hữu Bị. Do vậy, sông Châu Giang không ra tới sông Hồng được nữa.

Nhưng cách đây nghìn năm thì sự thông thương trên sông là tất nhiên. Và thuyền nhà Lý đã theo sông Châu Giang ra sông Hồng có thể theo 1 trong 2 nhánh nói trên. Sau đó thuyền theo sông Hồng.

Như vậy, ngày nay cả hai nhánh của sông Châu Giang nối với sông Hồng đều đã bị chặn. Bên cạnh đó, đoạn cửa sông Tô Lịch đi vào Hồ Tây gặp sông Thiên Phù ở Bến Hàm Tân đã hoàn toàn biến mất. Phố Chợ Gạo, phố Quán Thánh, phố Thụy Khuê đã lấp kín và xây dựng nhà cao tầng. Bản vẽ tổng hợp hành trình từ sông Sào Khê - sông Hoàng Long - sông Đáy - sông Châu - sông Hồng - sông Tô Lịch là lộ trình dời đô của Vua Lý Thái Tổ không bao giờ hồi phục được nữa.

Thành Đại La nằm bên sông Tô Lịch

Tuy nhiên, toàn thư có ghi: Vua dời đô từ Hoa Lư ra Đại La. Thuyền tạm đỗ dưới thành. Chi tiết thuyền tạm đỗ dưới thành hóa ra lại cũng là vấn đề vì như vậy là đoàn thuyền ngự đỗ sát ngay dưới chân Thành Đại La, nhưng Thành Đại La không hề ở bên bờ sông Hồng, mà ở bên bờ sông Tô Lịch.

Vậy thuyền vào thành bằng nẻo nào? Thành Đại La coi như gần trùng với vị trí Thành nhà Nguyễn sau này mà nay ai cũng biết mặt Bắc nhìn ra sông Tô Lịch. Nhưng hiện nay cửa sông Tô Lịch đã bị lấp, từ phố Chợ Gạo vào đường Quán Thánh, phố Thụy Khuê đến Chợ Bưởi đều đã là phố phường với nhiều nhà cao tầng. Sông Tô Lịch chỉ còn đoạn đầu đường Hoàng Quốc Việt dọc theo phố chợ Bưởi và đường Láng đi xuống Tây Nam thành phố.

Các cuộc khai quật khảo cổ học trong các năm 2002 - 2003 ở khu 18 Hoàng Diệu đã có thêm những bằng chứng là Thành Đại La nằm cùng khu vực với Thành nhà Nguyễn. Vậy năm 1010 trọng đại ấy, Vua Lý đã cho thuyền từ sông Hồng rẽ vào sông Tô Lịch, đến cửa Thành Đại La thì mới lên bộ mà vào thành. Chập bản đồ vẽ Hà Nội năm 1885 lên phần ảnh vệ tinh Hà Nội ngày nay được hình ảnh khu vực hoàng thành của sơ đồ hoàn toàn khớp với vị trí thực của các di tích Hoàng thành ngày nay.

Như vậy, sông Tô Lịch chính là con sông cuối cùng trên hành trình dời đô bằng đường thủy của Vua Lý Công Uẩn. Tuy phần lớn đoạn đầu nguồn sông Tô Lịch đến nay không còn nữa nhưng vị trí Đình Ứng Thiên cuối phố Láng Hạ, nơi xưa kia là Cửa Bảo Khánh, nhà Vua đã bước lên bờ vào mùa thu năm 1010, hạ trại qua đêm để bắt đầu xây dựng Hoàng thành Thăng Long thì vẫn còn và có thể dựng lại bến thuyền, sông Tô Lịch có thể từ đây đi xuôi để nối với sông Nhuệ và sông Đáy.