Tại sao nga và ukraine xung đột

“Chiến dịch quân sự” của Nga ở Đông Ukraine mà Mỹ và phương Tây gọi là hành động “xâm lược” được xem là một tiền lệ xấu để Trung Quốc làm theo trong khi Việt Nam “ở thế khó” và không thể “lên án Nga”

Trong khi Mỹ và các nước phương Tây gọi “chiến dịch quân sự đặc biệt” mà Tổng thống Nga Vladimir Putin phát động ở miền đông Ukraine hôm 24/2 là hành động “xâm lược” thì Trung Quốc, nước đang bị phương Tây chỉ trích về ý đồ bành trướng lãnh thổ ở châu Á, phủ nhận việc này và tránh lên án Nga.

Người phát ngôn Bộ Ngoại giao ở Bắc Kinh, Hoa Xuân Oánh, hôm 24/2 nói rằng “đây có lẽ là sự khác biệt giữa Trung Quốc và phương Tây” vì Trung Quốc không “vội vàng đi đến kết luận” rằng đó là một cuộc xâm lược. Một người phát ngôn khác của BNG Trung Quốc, Uông Văn Bân, hôm 25/2 giữ nguyên quan điểm này và nói rằng Trung Quốc “hiểu những lo ngại chính đáng của Nga về các vấn đề an ninh.”

Việt Nam, một đối tác thân thiết của Nga, chưa có phản ứng gì sau khi Nga tấn công Ukraine. VOA đã gửi yêu cầu bình luận tới người phát ngôn Bộ Ngoại giao Việt Nam.

Phản ứng về diễn biến tình hình ở Ukraine ngay trước khi diễn ra cuộc tấn công của Nga, Bộ Ngoại giao Việt Nam hôm 23/2 đưa ra một tuyên bố của người phát ngôn Lê Thị Thu Hằng dưới hình thức trả lời câu hỏi của phóng viên Việt Nam và nước ngoài.

Bà Hằng cho biết “Việt Nam quan tâm theo dõi những diễn biến căng thẳng gần đây xung quan tình hình Ukraine và kêu gọi các bên kiềm chế, tăng cường đối thoại, thúc đẩy các biện pháp ngoại giao nhằm giải quyết hoà bình các bất đồng” theo luật pháp quốc tế.

“Việt Nam không thể gọi đó là xâm lược,” Tiến sỹ Hà Hoàng Hợp của Viện nghiên cứu Đông Nam Á ISEAS-Yusof Ishak nhận định. “Tôi nghĩ là đến giờ này chính phủ Việt Nam không gọi đó là xâm lược thì họ sẽ không nói. Việt Nam không có khả năng lên án nước Nga.”

Nga là nước có mối quan hệ ở tầm cao nhất với Việt Nam, tức đối tác chiến lược toàn diện. Ngoài Nga, chỉ có Trung Quốc và Ấn Độ có quan hệ ở tầm mức này với Việt Nam.

“Các lãnh đạo Việt Nam đang ở một tình thế rất khó khi Nga là một đồng minh lâu năm của họ,” Giáo sư Zachary Abuza của Đại học Chiến tranh Quốc gia ở Washington DC, với chuyên sâu về Đông Nam Á, nhận định. “(Nga) là nhà cung cấp lớn nhất các loại vũ khí hiện cho quá trình hiện đại hoá quân sự của Việt Nam và (Hà Nội) luôn có mối quan hệ thân thiện với Moscow.”

Nga là nguồn cung cấp vũ khí chính cho Việt Nam trong thời gian chiến tranh với Mỹ. Hiện tại, trọng tâm trong quá trình hiện đại hoá quân sự của Việt Nam cũng là các thiết bị quân sự từ Nga, nước đã bán cho Việt Nam các loại tàu ngầm, tàu chiến, máy bay chiến đấu phản lực chống hạm và tên lửa đất đối không tiên tiến.

“Nhưng cái mà Moscow đang làm hiện nay đặt ra một mối đe doạ rất lớn cho Việt Nam,” GS Abuza, người chuyên nghiên cứu về các lĩnh vực pháp quyền, an ninh hàng hải và tiến trình hoà bình, nói. “Nó tạo ra một tiền lệ pháp lý nguy hiểm. Những gì mà ông Vladimir (Putin) đã làm về cơ bản cho thấy rằng một số quốc gia có chủ quyền ít hơn. Và những gì ông ấy đã làm nói lên rằng chúng ta có quyền can thiệp vào một quốc gia để thay đổi lãnh đạo của họ, để khiến họ dễ uốn nắn hơn, để họ trở nên ngoan ngoãn hơn.”

Ông Putin nói rằng ông không có lựa chọn nào khác ngoài việc ra lệnh tiến hành điều mà ông gọi là một chiến dịch đặc biệt chống lại Ukraine. Phát biểu trên truyền hình sau khi công nhận độc lập ở Donetsk và Luhansk, ông Putin nói Ukraine là vùng đất cổ của nước Nga và là một phần không thể tách rời trong lịch sử nước Nga.

Tổng thống Ukraine Volodymyr Zelenskyy so sánh cuộc xâm lược của Nga nhắm vào đất nước ông với các chiến dịch quân sự của Đức Quốc xã trong Chiến tranh Thế giới lần thứ 2.

Tổng thư ký NATO Jens Stoltenberg hôm 24/2 nói Nga đã “chọn con đường xâm lược chống lại một quốc gia có chủ quyền và độc lập.” Các nhà lãnh đạo khối Liên minh châu Âu gọi đây là một cuộc tấn công “vô cớ” trong khi Tổng thư ký Liên Hợp Quốc Antonio Guterres khẩn nài ông Putin “đừng cho phép bắt đầu ở châu Âu điều có thể là cuộc chiến tồi tệ nhất kể từ đầu thế kỷ.”

Nhiều cuộc biểu tình đã diễn ra trên khắp thế giới để lên án việc xâm chiếm lãnh thổ của Nga ở Ukraine.

Tổng thống Mỹ Joe Biden hôm 24/2 tuyên bố áp thêm các chế tài đối với Nga và nói rằng ông Putin “đã chọn cuộc chiến tranh này”. Các biện pháp trừng phạt mới của Mỹ nhắm vào các ngân hàng, giới tài phiệt và các lĩnh vực công nghệ cao của Nga.

‘Tiền lệ nguy hiểm’

Dù truyền thông chính thống của Việt Nam tỏ ra ủng hộ Nga nhưng nhiều người dân trong nước và cả người Việt ở nước ngoài không tán thành với việc Nga tấn công Ukraine.

TS Hợp, người từng sống và làm việc gần 20 năm ở Đông Âu – trong đó có Nga – và hiện đang sống ở Việt Nam, cho biết nhiều người dân trong nước “thất vọng” về việc Nga đánh Ukraine dù rằng có những người ủng hộ việc này. Những người dân Việt Nam sống ở Kharkiv của Ukraine nói với VOA rằng họ phải sơ tán và lo lắng cho tương lai trong khi “căm ghét” ông Putin và gọi ông là “kẻ xâm lược.”

Trong khi Việt Nam và nhiều nước Đông Nam Á khác đang giữ im lặng trước hành động xâm chiếm Ukraine của Nga để tránh một cuộc xung đột mà họ lo ngại có thể gây tổn hại kinh tế cho họ thì Trung Quốc tỏ rõ quan điểm đứng về phía Nga khi không lên án việc này. Trước khi Thế vận hội Olympic mùa đông diễn ra ở Bắc Kinh, ông Putin đã gặp mặt Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình tại đây và hai bên đã tăng cường hợp tác chiến lược. Trong khi Nga nhất trí coi Đài Loan là một phần không thể tách rời khỏi Trung Quốc thì Trung Quốc cùng với Nga phản đối việc mở rộng thêm NATO, khối liên minh quân sự mà Ukraine muốn gia nhập.

“Trung Quốc có thể có một số lo ngại về hậu quả kinh tế lâu dài của cuộc chiến tranh nhưng họ đứng về phía Nga và điều này sẽ tạo ra một tiền đề rất nguy hiểm cho Việt Nam,” GS Abuza nói và cho rằng Việt Nam công nhận lãnh thổ của Ukraine nhưng nếu để Nga xâm chiếm được Ukraine thì điều này sẽ biện minh cho các tuyên bố lãnh thổ của Trung Quốc đối với Đài Loan, Việt Nam và các quốc gia Đông Nam Á khác trên Biển Đông.

Ngoại trưởng Trung Quốc Dương Khiết Trì từng nói tại một diễn đàn khu vực ASEAN ở Hà Nội năm 2010, khi có cả Ngoại trưởng Mỹ lúc đó Hillary Clinton tham dự, rằng: “Trung Quốc là một nước lớn và các nước khác là các nước nhỏ, đó là một thực tế.”

Mặc dù ông Putin nói không có ý định xâm chiếm Ukraine nhưng vị tổng thống Nga muốn có một chính phủ “chư hầu” như Belarus, theo GS Abuza. Vị giáo sư của Đại học Chiến tranh Quốc gia Mỹ còn cho rằng ông Putin đang làm sống lại quan niệm cũ của Liên Xô về “chủ quyền hạn chế” – tức các cường quốc có chủ quyền và các quốc gia yếu hơn thì có ít chủ quyền hơn – và nếu họ không tuân theo các yêu cầu của các cường quốc thì họ sẽ tự rơi vào sự can thiệp quân sự và chính trị.

Singapore có lẽ là nước đưa ra một tuyên bố mạnh mẽ nhất ở Đông Nam Á về tình hình Ukraine khi ngoại trưởng nước này hôm 23/2 nói rằng Singapore vô cùng lo ngại về quyết định công nhận độc lập của hai khu vực tách khỏi Ukraine. Trước đó Bộ Ngoại giao Indonesia nói chung chung rằng nước này lên án bất kỳ hành động nào cho thấy sự vi phạm lãnh thổ và chủ quyền quốc gia một cách rõ ràng.

GS Abuza, tác giả nhiều cuốn sách về Đông Nam Á trong đó có 1 cuốn về chính trị Việt Nam, cho rằng nếu Hà Nội và các quốc gia Đông Nam Á khác không đứng lên và bảo vệ nguyên tắc cốt lõi của luật phát quốc tế và chủ quyền bất khả xâm phạm của các quốc gia thì “họ không có ai khác ngoài tự trách mình khi chủ quyền của họ bị đe doạ.”

Tương tự với ý kiến này, TS Hợp cũng cho rằng Việt Nam nên có thái độ rõ ràng với Nga để qua đó cho thấy thái độ của họ với Bắc Kinh, bởi theo vị tiến sỹ của viện nghiên cứu có trụ sở ở Singapore, khủng hoảng ở Ukraine sẽ cho Trung Quốc cơ hội “doạ nạt” các nước Đông Nam Á và cả Bắc Á, tạo ra rủi ro an ninh cao hơn cho khu vực.

Việt Nam hiện đang tìm cách đa dạng hoá nguồn cung vũ khí để giảm phụ thuộc vào Nga, như mua tên lửa của Israel và nhiều khả năng sắp tới là của Ấn Độ trong khi đã đạt được thoả thuận chuyển giao thiết bị công nghệ quốc phòng của Nhật Bản. Việt Nam cũng có giao thương với Mỹ, Nhật Bản và các nước khác nhiều hơn với Nga. Đó là lý do vì sao GS Abuza cho rằng Việt Nam có thể “đứng lên vì các nguyên tắc cơ bản cho trật tự quốc tế” bởi nếu không, theo ông, nó sẽ làm cho Việt Nam dễ bị tổn thương. Còn theo TS Hợp, Nga không phải là một nước cộng sản nữa và quan hệ giữa Việt Nam và Nga không còn dựa trên ý thức hệ để ngăn cản Việt Nam đưa ra quan điểm rõ ràng với Nga về vụ tấn công vào lãnh thổ Ukraine.

Sau nhiều tháng xây dựng quân đội và củng cố lực lượng ở biên giới, Nga đã mở chiến dịch quân sự đặc biệt ở miền Đông Ukraine. Những nỗ lực ngoại giao song phương không thể xoa dịu căng thẳng leo thang kéo dài suốt nhiều tháng, tạo ra cuộc khủng hoảng an ninh lớn nhất ở châu Âu kể từ sau Chiến tranh Lạnh.

Nga đã siết chặt quân đội xung quanh Ukraine từ năm ngoái, tập trung hàng chục nghìn binh sĩ, trang thiết bị và pháo binh ngay trước cửa ngõ tiến vào lãnh thổ nước láng giềng. Theo CNN, các cuộc tấn công của Nga vào một số khu vực của Ukraine có nguy cơ khơi mào cuộc chiến nguy hiểm giữa các cường quốc phương Tây và Moskva.

Ngày 24/2, Nga tuyên bố mở chiến dịch quân sự đặc biệt ở Ukraine.

Ngày 24/2, Nga tuyên bố mở chiến dịch quân sự đặc biệt ở Ukraine.

Ngày 24/2, Nga tuyên bố mở chiến dịch quân sự đặc biệt ở Ukraine.

Ngày 24/2, Nga tuyên bố mở chiến dịch quân sự đặc biệt ở Ukraine.

Tiền đề xung đột 

Ukraine từng là một phần của Liên Xô, cho đến khi tách riêng để trở thành quốc gia độc lập sau cuộc trưng cầu dân chủ năm 1991.

Sau khi Liên Xô tan rã, Khối quân sự Bắc Đại Tây Dương (NATO) mở rộng tầm ảnh hưởng về phía đông và kết nạp thêm các nước Baltic thuộc Liên Xô cũ là Estonia, Latvia và Litva năm 2004.

4 năm sau, đến lượt Ukraine mong muốn gia nhập NATO. Tổng thống Putin coi sự mở rộng của NATO là mối đe dọa hiện hữu, đồng thời viễn cảnh Ukraine gia nhập liên minh quân sự phương Tây là một "hành động thù địch".

Đó là quan điểm mà người đứng đầu nước Nga đưa ra trong bài phát biểu trên truyền hình hôm 24/2, nhấn mạnh việc Ukraine tham gia liên minh quân sự là mối đe dọa nghiêm trọng đến Nga.

Trong các bài phỏng vấn và phát biểu trước đây, Tổng thống Putin khẳng định Ukraine là một phần của Nga, trên cả khía cạnh văn hóa, ngôn ngữ và chính trị. Trong khi đại bộ phận người dân nói tiếng Nga sinh sống ở miền Đông Ukraine đồng tình với quan điểm trên, phần còn lại ở phía Tây Ukraine lại có thiên hướng hội nhập với châu Âu. 

Tổng thống Putin luôn giữ lập trường cứng rắn về Ukraine.

Đầu năm 2014, các cuộc biểu tình lớn với tên gọi Euromaidan bùng phát ở thủ đô Kiev, khiến chính quyền Tổng thống Viktor Yanukovych bị lật đổ sau khi ông từ chối ký thỏa thuận liên kết EU.

Nga đáp trả bằng cách sát nhập bán đảo Crimea của Ukraine, hỗ trợ cuộc nổi dậy ly khai ở Ukraine, đến nay lực lượng này đã giành quyền kiểm soát một phần khu vực Donbass.

Bất chấp thỏa thuận ngừng bắn vào năm 2015, hai bên vẫn chưa có một nền hòa bình ổn định. Theo chính phủ Ukraine, gần 14.000 người đã chết trong cuộc xung đột và 1,5 triệu người phải di tản trong nước. 

Tham vọng của Tổng thống Putin 

Trong bài tham luận được viết hồi tháng 7/2021, Tổng thống Putin gọi người Nga và người Ukraine là "một dân tộc". Ông cũng cho rằng phương Tây đã làm biến chất Ukraine và đẩy nước này ra khỏi quỹ đạo của Nga thông qua bằng cách "ép buộc thay đổi danh tính". 

CNN nêu quan điểm: Những nỗ lực của Putin nhằm đưa Ukraine trở lại nước Nga đã vấp phải phản ứng dữ dội. Tháng 12 vừa qua, Tổng thống Putin trình cho Mỹ và NATO một danh sách các yêu cầu an ninh, đứng đầu trong số đó là lời đảm bảo rằng Ukraine sẽ không bao giờ gia nhập NATO và liên minh này sẽ thu hồi ảnh hưởng quân sự của mình ở Đông và Trung Âu - những đề xuất mà Mỹ và đồng minh cho là không có cơ sở. 

Một tòa nhà chung cư bị hư hại trong cuộc giao tranh năm 2015 giữa quân đội Ukraine và lực lượng ly khai do Nga hậu thuẫn ở Marinka, Ukraine.

Các cuộc đàm phán cấp cao giữa Nga và phương Tây kết thúc vào tháng 1 mà không có bất kỳ đột phá nào. Trong cuộc họp với tân Thủ tướng Đức Olaf Scholz hôm 16/2, ông Putin lặp lại tuyên bố Ukraine đang thực hiện "cuộc diệt chủng" chống lại những người nói tiếng Nga ở khu vực Donbass và kêu gọi giải quyết xung đột thông qua tiến trình hòa bình Minsk.

Dù vậy, chưa đầy một tuần sau, sau khi Thượng viện Nga thông qua việc triển khai các lực lượng quân sự ra nước ngoài, hôm 22/2, ông Putin nói với các phóng viên rằng thỏa thuận Minsk "không còn tồn tại".

Các thỏa thuận, được gọi là Minsk 1 và Minsk 2, nhằm chấm dứt tình trạng đẫm máu ở miền đông Ukraine, chưa bao giờ được thực hiện đầy đủ, với các vấn đề chính vẫn chưa được giải quyết.

Moskva và Kiev từ lâu đã mâu thuẫn xung quanh các yếu tố chủ chốt của thỏa thuận hòa bình, trong đó có thỏa thuận thứ hai được ký vào năm 2015 và đưa ra kế hoạch tái hợp nhất hai nước cộng hòa ly khai vào Ukraine.

Tổng thống Ukraine Volodymyr Zelensky tuyên bố rằng ông không đồng tình với bất cứ điểm nào của hiệp định Minsk, vốn yêu cầu đối thoại về các cuộc bầu cử địa phương ở các khu vực ly khai do Nga hậu thuẫn và khôi phục quyền kiểm soát của chính phủ Ukraine đối với biên giới phía đông. 

Dân thành phố Donetsk mang theo cờ Nga diễu hành trên phố hôm 22/2.

Tuy nhiên, Tổng thống Putin nhấn mạnh dù người đồng cấp Zelensky có đồng tình hay không, thỏa thuận vẫn phải được thực hiện.

"Tổng thống đương nhiệm (của Ukraine) tuyên bố ông ấy không thích bất kỳ điểm nào trong các thỏa thuận Minsk cả. Nhưng thích hay không thì cũng phải chịu thôi... Họ phải tuân thủ nghị định này, nếu không sẽ không cải thiện được gì cả", Tổng thống Putin nói trong cuộc họp với Tổng thống Pháp Emmanuel Macron.

Đáp lại câu nói của Putin, Tổng thống Zelensky khẳng định: "Chúng tôi không thuộc quyền sở hữu của ông ấy".

Quan điểm của Ukraine 

Tổng thống Zelensky trước đó đánh giá thấp nguy cơ chiến tranh toàn diện với Nga, đồng thời lưu ý mối đe dọa đã tồn tại trong nhiều năm và Ukraine đã chuẩn bị cho những xung đột quân sự.

Nhưng sau khi Nga tiến hành cuộc tấn công một số mục tiêu quân sự tại Ukraine, Zelensky đã có bài phát biểu trực tiếp tới người dân, tuyên bố thiết quân luật ở nước này.

Chính phủ Ukraine khẳng định Moskva không thể ngăn cản Kiev xây dựng quan hệ chặt chẽ hơn với NATO, hoặc can thiệp vào chính trị đối nội hoặc đối ngoại của khối này. "Nga không thể ngăn Ukraine xích lại gần NATO và không có quyền lên tiếng trong các cuộc thảo luận liên quan", Bộ Ngoại giao Ukraine cho biết trong một tuyên bố với CNN.

Một cuộc biểu tình phản chiến tại Quảng trường Độc lập của Kiev.

Căng thẳng giữa hai nước càng trở nên trầm trọng do cuộc khủng hoảng năng lượng ở Ukraine mà phía Kiev cho rằng Moskva là tác nhân gây ra.

Ukraine coi đường ống Nord Stream 2 (kết nối nguồn cung cấp khí đốt của Nga trực tiếp với Đức) là mối đe dọa an ninh của đất nước này. Nord Stream 2 là một trong hai đường ống mà Nga đặt ở biển Baltic, ngoài mạng lưới đường ống truyền thống trên đất liền chạy qua Đông Âu, bao gồm cả Ukraine.

Kiev luôn xem các đường ống trên khắp Ukraine là yếu tố bảo vệ chống lại sự tấn công của Nga, bởi bất kỳ hành động quân sự nào của đối phương cũng có thể làm gián đoạn dòng chảy quan trọng của khí đốt đến châu Âu.

Sau yêu cầu từ Tổng thống Zelensky và chính quyền Mỹ, Thủ tướng Đức Olaf Scholz hôm thứ Ba cho biết ông sẽ tạm dừng việc cấp giấy chứng nhận cho đường ống sau khi Tổng thống Putin điều quân đến các vùng phía Đông Ukraine.

Tuy nhiên, Nord Stream 2 chỉ là một trong vô số thách thức mà chính phủ của Zelensky phải đối mặt. Ukraine đang gặp nhiều thách thức trong nước, từ làn sóng lây nhiễm COVID-19 đến nền kinh tế đối diện với khó khăn.

Người dân Ukraine không hài lòng bởi chính quyền ông Zelensky đã không thực hiện lời hứa từng giúp ông bước lên vũ đài quyền lực, trong đó bao gồm cả việc trấn áp tham nhũng trong hệ thống tư pháp của Ukraine.

Dù vậy, mối quan tâm cấp bách lúc này là thất bại của Tổng thống Zelensky trong việc mang lại hòa bình cho Ukraine. 

Hồng Nam