Văn học Việt Nam 1945- 1975 phát triển qua ba giai đoạn sau:
1] Giai đoạn 1945 – 1954
– Chủ đề bao trùm trong những ngày đầu đất nước -vừa giành được độc lập [1845-1946] là ca ngợi Tổ quốc và quần chúng cách mạng. Với những tác phẩm tiêu biểu: Dân khí miền Trung [Hoài Thanh], Huế tháng Tám, Vui bất tuyệt [Tố Hữu], Ngọn quốc kì, Hội nghị non sông [Xuân Diệu], Tình sông núi [Trần Mai Ninh]…
– Sau năm 1946, văn học tập trung phản ánh cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp: gắn bó sâu sắc với đời sống cách mạng và kháng chiến; hướng tới đại chúng, phản ánh sức mạnh của quần chúng nhân dân, thể hiện niềm tự hào dân tộc và niềm tin vào tương lai tất thắng của cuộc kháng chiến.
– Các thể loại: truyện ngắn, tiểu thuyết, thơ, kịch, lí luận, nghiên cứu và phê bình văn học,… đều đạt được những thành tựu mới. Có thể kể tên một số tác phẩm tiêu biểu: Đôi mắt [Nam Cao], Làng [Kim Lân], Vùng mỏ[Võ Huy Tâm], Xung kích [Nguyễn Đình Thi], Đất nước đứng lên [Nguyên Ngọc], Tập truyện Truyện Tây Bắc [Tô Hoài], tập thơ Việt Bắc [Tố Hữu], các bài thơ kháng chiến của Hồ Chí Minh: Cảnhkhuya, Nguyên tiêu, Báo tiệp…, Tủy tiến [Quang Dũng], Đồng chí [Chính Hữu], bản báo cáo Chủ nghĩa Mác và vấn đề văn hoá Việt Nam [Trường Chinh]…
2] Giai đoạn từ 1955 đến 1964
– Chúng ta vừa tiến hành xây dựng chủ nghĩa xã hội ở miền Bắc vừa đấu tranh thống nhất đất nước. Văn học tập trung thể hiện hình ảnh người lao động, ca ngợi những đổi thay của đất nước và con người mới trong bước đầu xây dựng chủ nghĩa xã hội, đồng thời thể hiện tình cảm sâu nặng với miền Nam ruột thịt, nói lên nỗi đau chia cắt và thể hiện ý chí thống nhất đất nước.
– Văn học đạt được nhiều thành tụm trên cả ba thể loại:
+ Văn xuôi mở rộng đề tài, bao quát được khá nhiều vấn đề, nhiều phạm vi hiện thực đời sống.
+ Thơ phát triển mạnh mẽ với nhiều cảm hứng lớn từ đất nước, dàn tộc trong sự hài hoà giữa cái riêng và cái chung và đã có một mùa gặt bội thu.
+ Kịch đã có những tác phẩm được dư luận chú ý như Một đảng viên [Học Phi], Ngọn lửa [Nguyễn Vũ], Quẫn [Lộng Chương], Chị Nhàn, Nổi gió [Đào Hồng Cẩm]…
3] Giai đoạn từ 1965 đến 1975
Toàn bộ nền văn học cả hai miền Nam, Bắc tập trung vào cuộc chiến đấu chống Mĩ cứu nước với chủ đề bao trùm là ca ngợi tinh thần yêu nước và chủ nghĩa anh hùng cách mạng.
– Tiền tuyến lớn miền Nam với những tác phẩm viết trong máu lửa của chiến tranh đã phản ánh nhanh nhạy và kịp thời cuộc chiến đấu của quân dân miền Nam anh dũng. Mùa văn học nở rộ thành công với những tác phẩm truyện của Nguyễn Thi, Nguyễn Trung Thành, Anh Đức, Nguyễn Quang Sáng, Trần Hiếu Minh, Phan Tứ, với thơ của Lê Anh Xuân, Nguyễn Khoa Điềm, Giang Nam, Thanh Hải…
– Miền Bắc với những tác phẩm truyện kí của Nguyễn Tuân, Nguyễn Thành Long, Nguyễn Kiên, Nguyên Khải, Nguyễn Minh Cháu, Hữu Mai, Chu Văn… và nhiều tập thơ của TốHữu, Chế Lan Viên, Nguyễn Đình Thi, Xuân Diệu, Phạm Tiến Duật, Nguyễn Duy, Xuân Quỳnh, Bằng Việt, Chính Hữu… Các tác phẩm của các nhà thơ đã phản ánh chân thực, sinh động đời sống chiến trường, cái ác liệt, những hi sinh, tổn thất… trong chiến tranh. Đặc biệt họ đã dựng nên bức chân dung tinh thần của cả một thế hệ trẻ chống Mĩ. Họ đã đem đến cho nền thơ Việt Nam một tiếng thơ mới mẻ, trẻ trung, sôi nổi, thông minh.
– Kịch chống Mĩ cũng có những thành tựu với nhiều tác phẩm đáng ghi nhận: Quê hương Việt Nam, Thời tiết ngày mai [Xuân Trình]; Đại đội trưởng của tôi [Đào Hồng Cẩm]; Đôi mắt [Vũ Dũng Minh]… đã tạo được tiếng vang lúc bấy giờ.
– Nhiều công trình nghiên cứu, lí luận phê bình xuất hiện và có giá trị. Tiêu biểu là những công trình của Đặng Thai Mai, Hoài Thanh, Xuân Diệu, Chế Lan Viên…
d] Đánh giá những thành tựu chủ yếu của giai đoạn 1945 – 1975
– Dựng lên dược hình tượng những con người mới trong lao động sản xuất và chiến đấu.
– Ca ngợi công cuộc xây dựng cuộc sống mới CNXH ở miền Bắc và sự nghiệp đấu tranh thống nhất nước nhà; ca ngợi sự đổi thay của đất nước, con người và tinh thần lạc quan tin tưởng.
– Ca ngợi tinh thần yêu nước và chủ nghĩa anh hùng cách mạng; khơi dậy được tinh thần yêu nước của toàn dân.
– Nhiều tác phẩm có giá trị nghệ thuật cao biểu hiện sự tìm tòi cách thể hiện mới và cách tân. Đánh dấu một bước tiến mới của nền thơ Việt Nam hiện đại: tập trung thể hiện cuộc ra quân của toàn dân tộc, khám phá sức mạnh của con người Việt Nam; khái quát tầm vóc dân tộc trong thời đại mới, tăng cường chất suy tương chính luận, tạo âm vang rộng lớn mang hơi thở thời đại.
– Mang đến cho văn học tính chất trẻ trung, sôi nổi, thông minh, lạc quan, yêu đời…
I. Khái quát văn học Việt Nam từ sau cách mạng tháng Tám năm 1945 đến năm 1975
1. Vài nét về hoàn cảnh lịch sử, xã hội, văn hóa
+ Cách mạng tháng Tám năm 1945 đã mở ra kỉ nguyên mới cho đất nước:kỉ nguyên độc lập,tự chủ ->tạo nên nền văn học của chế độ mới,vận động và phát triển dưới sự lãnh đạo của Đảng Cộng sản.Xuất hiện lớp nhà văn mới nhà văn-chiến sĩ.
+ Hai cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp và đế quốc Mĩ trường kì suốt 30 năm đã tác động sâu sắc, toàn diện tới đời sống vật chất và tinh thần của dân tộc, trong đó có văn nghệ, tạo nên những đặc điểm riêng biệt của một nền văn học hình thành và phát triển trong hoàn cảnh chiến tranh gian khổ, ác liệt.
+ Nền kinh tế nghèo nàn và chậm phát triển, điều kiện giao lưu văn hóa bị hạn chế [chủ yếu tiếp xúc và chịu ảnh hưởng văn hóa các nước xã hội chủ nghĩa, cụ thể là Liên Xô và Trung Quốc…].
Trong hoàn cảnh như vậy, văn học giai đoạn 1945- 1975 vẫn phát triển và đạt được nhiều thành tựu, đóng góp cho lịch sử văn học những giá trị riêng.
2. Quá trình phát triển và những thành tựu chủ yếu
Chia làm 3 chặng
+ 1945- 1954:
- 1945- 1946: Ca ngợi Tổ quốc và quần chúng cách mạng,kêu gọi tinh thần đoàn kết toàn dân,biểu dương những tấm gương vì nước quên mình.
- Từ cuối 1946: tập trung phản ánh cuộc kháng chiến chống Pháp. Văn học gắn bó sâu sắc với đời sống cách mạng và kháng chiến; hướng tới khám phá sức mạnh và phẩm chất tốt đẹp của quần chúng công nông binh; thể hiện niềm tự hào dân tộc và niềm tin vào tương lai tất thắng của kháng chiến.
- Thành tựu
· Truyện và kí: mở đầu cho văn xuôi kháng chiến [Một lần tới thủ đô, Trận phố Ràng của Trần Đăng, Truyện ngắn Đôi mắt và nhật kí Ở rừng của Nam Cao, truyện ngắn Làng của Kim Lân…], hình thành những tác phẩm khá dày dặn [Vùng mỏ của Võ Huy Tâm, Đất nứớc đứng lên của Nguyên Ngọc, Truyện Tây Bắc của Tô Hoài…]
· Thơ: đạt được nhiều thành tựu [ Cảnh khuya, Rằm tháng giêng của Hồ Chí Minh, Bên kia sông Đuống của Hoàng Cầm, Tây Tiến của Quang Dũng…]
· Kịch: một số vở kịch gây sự chú ý [Bắc Sơn, Những người ở lại của Nguyễn Huy Tưởng,Chị Hòa của Học Phi...]
. Lí luận,nghiên cứu,phê bình văn học:Chưa phát triển nhưng cũng có một số tác phẩn quan trọng [Chủ nghĩa Mác và vấn đề văn hóa ở Việt Nam của Trường Chinh,Nhận đường và Mấy vấn đề nghệ thuật của Nguyễn Đình Thi...]
+ 1955 - 1964:
- Nội dung bao trùm: Hình ảnh người lao động; những đổi thay của con người trong bước đầu xây dựng chủ nghĩa xã hội với cảm hứng lãng mạn, lạc quan;Tình cảm sâu nặng với miền Nam trong nỗi đau chia cắt.
-Thành tựu:
+ Văn xuôi: mở rộng đề tài, bao quát nhiều vấn đề, nhiều phạm vi của hiện thực đời sống.
· Đề tài kháng chiến chống Pháp [Sống mãi với thủ đô, Cao điểm cuối cùng, Trứớc giờ nổ súng…]
· Đề tài hiện thực đời sống trước cách mạng tháng Tám [Vợ nhặt, Mười năm, Vỡ bờ…]
· Đề tài công cuộc xây dựng chủ nghĩa xã hội gắn với sự đổi đời của con người [Sông Đà, Mùa lạc, Cái sân gạch…]
. Thơ:phát triển mạnh mẽ với nhiều tác gỉa tiêu biểu [ Gió lộng của Tố Hữu,Ánh sáng và phù sa của Chế Lan Viên,Đất nở hoa và Bài thơ cuộc đời của Huy Cận..]
- Kịch nói: một số tác phẩm được dư luận chú ý [Một đảng viên của Học Phi,Ngọn lửa của Nguyên Vũ,Quẫn của Lộng Chương...]
->Tóm lại:Văn học giai đoạn này đạt được nhiều thành tựu,đặc biệt ở thể loại thơ ca với cảm hứng lãng mạn,tràn đầy niềm vui,niềm lạc quan và niềm tin tưởng.
+ 1965 - 1975:
- Tập trung viết về cuộc kháng chiến chống Mĩ -> chủ đề bao trùm: tinh thần yêu nước, ngợi ca chủ nghĩa anh hùng cách mạng.
-Thành tựu:
+Văn xuôi:
· Những tác phẩm truyện, kí ra đời ngay trên tiền tuyến đầy máu lửa đã phản ánh nhanh nhạy và kịp thời cuộc chiến đấu của nhân dân miền Nam anh dũng [Người mẹ cầm súng, Rừng xà nu, Hòn đất…]
· Miền Bắc: truyện, kí cũng phát triển [kí chống Mĩ của Nguyễn Tuân, Dấu chân người lính, Bão biển…]
+ Thơ: đạt nhiều thành tựu xuất sắc đánh dấu bước tiến mới của nền thơ Việt Nam hiện đại.
. Mở rộng và đào sâu chất liệu hiện thực.
. Tăng cường sức khái quát, chất suy tưởng, chính luận
. Ghi nhận một thế hệ nhà thơ trẻ chống Mĩ tài năng [Phạm Tiến Duật, Nguyễn Duy, Bằng Việt…] và hàng loạt các tác phẩm gây tiếng vang [Tập thơ Ra trận, Máu và hoa của Tố Hữu, Hoa ngày thường – Chim báo bão của Chế Lan Viên; Mặt đường khát vọng của Nguyễn Khoa Điềm…
+ Kịch: cũng có những thành tựu đáng ghi nhận [Quê hương Việt Nam và Thời tiết ngày mai của Xuân Trình,Đôi mắt của Vũ Dũng Minh...]
+ Nghiên cứu lí luận phê bình:xuất hiện những công trình có giá trị [Đặng Thai Mai,Hoài Thanh,Xuân Diệu...]
+ Văn học vùng địch tạm chiếm: vì nhiều lí do không đạt được nhiều thành tựu lớn nếu đánh giá cả mặt tư tưởng và nghệ thuật.
a. Nền văn học chủ yếu vận động theo hướng cách mạng hóa, gắn bó sâu sắc với vận mệnh chung của đất nước > Đặc điểm bản chất của văn học từ năm 1945- 1975.
+ Mô hình nhà văn - chiến sĩ
+ Khuynh hướng tư tưởng chủ đạo: tư tưởng cách mạng, văn học là vũ khí phục vụ sự nghiệp cách mạng.
+ Sự vận động, phát triển của văn học ăn nhịp với từng chặng đường lịch sử của dân tộc> văn học là tấm gương phản chiếu những vấn đề trọng đại của lịch sử dân tộc.
->Văn học giai đoạn này như một tấm gương phản ánh những vấn đề lớn lao,trọng đại nhất của đất nước và cách mạng.
b. Nền văn học hướng về đại chúng
+ Đại chúng: đối tượng phản ánh, đối tượng phục vụ, nguồn bổ sung cho lực lượng sáng tác.
+ Nội dung:
. Hình thành quan niệm mới về đất nước:đất nước của nhân dân.
. Quan tâm cuộc sống nhân dân lao động, con đường tất yếu đến với cách mạng, xây dựng và khám phá vẻ đẹp hình tượng quần chúng…
+ Hình thức: ngắn gọn, nội dung dễ hiểu, chủ đề rõ ràng; hình ảnh lấy từ kho tàng văn học dân gian; ngôn ngữ giản dị, trong sáng.
c. Nền văn học chủ yếu mang khuynh hướng sử thi và cảm hứng lãng mạn > Đặc điểm thể hiện khuynh hướng thẩm mĩ của văn học 1945- 1975.
+ Khuynh hướng sử thi:
- Đề tài: những vấn đề có ý nghĩa lịch sử và tính chất toàn dân tộc
- Nhân vật chính: những con người đại diện cho tinh hoa, khí phách, phẩm chất, ý chí toàn dân tộc, tiêu biểu cho lí tưởng dân tộc hơn là khát vọng cá nhân. Văn học khám phá con người ở khía cạnh trách nhiệm, bổn phận, lẽ sống lớn, tình cảm lớn.
+ Cảm hứng lãng mạn:
- Là cảm hứng khẳng định cái tôi dạt dào tình cảm hướng tới cách mạng.
- Biểu hiện: ca ngợi vẻ đẹp của con người mới, cuộc sống mới, chủ nghĩa anh hùng cách mạng, tin tưởng vào tương lai đất nước.
->Cảm hứng nâng đỡ con người vượt lên những chặng đường chiến tranh gian khổ, máu lửa, hi sinh.
+ Khuynh hướng sử thi và cảm hứng lãng mạn kết hợp tạo tinh thần lạc quan thấm nhuần cả nền văn học 1945 – 1975 và tạo nên đặc điểm cơ bản của văn học 1945- 1975.
II. Vài nét khái quát văn học Việt Nam từ năm 1945 đến hết thế kỉ XX.
1. Hoàn cảnh lịch sử, xã hội và văn hoá
+ 1975- 1985: nước nhà hoàn toàn độc lập, thống nhất nhưng gặp phải nhiều khó khăn thử thách mới.
+ Từ 1986: công cuộc đổi mới toàn diện trên tất cả các lĩnh vực -> văn học có điều kiện giao lưu, tiếp xúc mạnh mẽ -> đổi mới văn học phù hợp với qui luật khách quan và nguyện vọng của văn nghệ sĩ.
2. Những chuyển biến và một số thành tựu
+ Thơ:
- Không tạo được sự lôi cuốn như giai đoạn trước nhưng cũng có những tác phẩm đáng chú ý [Chế Lan Viên với khát vọng đổi mới thơ ca qua các tập Di cảo, Xuân Quỳnh, Nguyễn Duy, Thanh Thảo…]
- Trường ca nở rộ [Những người đi tới biển – Thanh Thảo, Đường tới thành phố - Hữu Thỉnh, Trường ca sư đoàn - Nguyễn Đức Mậu…]
+ Văn xuôi:
- Có nhiều khởi sắc hơn thơ ca.
- Ý thức đổi mới cách tiếp cận hiện thực đời sống, cách viết về chiến tranh tạo được sự chú ý với bạn đọc [Đất trắng - Nguyễn Trọng Oánh, Gặp gỡ cuối năm – Nguyễn Khải, Người đàn bà trên chuyến tàu tốc hành - Nguyễn Minh Châu…]
- Kịch nói: phát triển mạnh mẽ [Hồn Trương Ba, da hàng thịt – Lưu Quang Vũ, Mùa hè ở biển – Xuân Trình…]
-> Nhận xét:
+ Văn học vận động theo hướng dân chủ hoá, mang tính nhân văn và nhân bản sâu sắc.
+ Đề tài: phong phú, đa dạng.
+ Cách tiếp cận và khám phá con người: mối quan hệ phức tạp của đời sống cá nhân, thậm chí cả đời sống tâm linh, quan tâm tới đời sống cá nhân > Hướng nội là cái mới tiêu biểu của văn học thời kì này.
+ Tuy nhiên văn học còn nảy sinh một số xu hướng tiêu cực.