Hoa tiết thổ cẩm văn hóa ê đê năm 2024

Thổ cẩm Êđê xưa nay được biết đến là một sản phẩm nghệ thuật độc đáo, thể hiện sự sáng tạo cũng như nghệ thuật tạo hình tinh tế của đồng bào Tây Nguyên.

Trang phục của người Êđê thường có hai màu chủ đạo là đen và đỏ, tượng trưng cho màu của đất, của lửa, sự dũng cảm, sức mạnh vươn lên, khát vọng tình yêu của họ. Từ xa xưa, người Êđê thường dùng sợi bông làm nguyên liệu để dệt vải, theo đó bông sau khi kéo sợi sẽ được nhuộm bằng lá, vỏ cây rừng để tạo màu sắc. Chẳng hạn, muốn có sợi màu vàng thì dùng củ nghệ già, mài nhỏ hoặc cho vào cối giã rồi vắt nước nhuộm, còn muốn có sợi màu xanh chàm thì dùng vỏ của cây chàm… Khi đã có những sợi chỉ màu ưng ý, công đoạn tiếp theo là tạo hình hoa văn trên mỗi tấm thổ cẩm.

Theo bà H’Yam Bkrông, Chủ nhiệm Hợp tác xã Dệt thổ cẩm Tơng Bông (buôn Tơng Jú, xã Ea Kao, TP. Buôn Ma Thuột), hoa văn trên thổ cẩm của người Êđê phản ánh thế giới tự nhiên của con người. Vậy nên, những họa tiết thường được chọn để dệt là những thứ gần gũi với cuộc sống như: chim muông, hoa lá, cây cối (cây dương xỉ, rau dớn, quả trám); con vật (con bướm, con rùa, thằn lằn…); đồ vật (cối giã gạo…); sinh hoạt nghệ thuật, tôn giáo, tín ngưỡng (móc xích treo nhạc cụ, dây treo chiêng, cột nhà mồ…) với mong ước cuộc sống hài hòa với thiên nhiên, nương rẫy, núi rừng. Từ xưa đến nay, nghề dệt thổ cẩm được truyền lại theo hình thức truyền miệng, vừa làm vừa học mà không sách vở nào ghi chép lại một cách chi tiết và chính xác các công thức cũng như việc tạo hình hoa văn. Bởi vậy, hoa văn trên mỗi tấm thổ cẩm thể hiện sự khéo léo, tinh xảo cũng như sự sáng tạo, trình độ thẩm mỹ và cái tâm mà người dệt đặt vào nó.

Các xã viên Hợp tác xã Nông nghiệp và Dịch vụ thổ cẩm Ea Tul (xã Ea Tul, huyện Cư M'gar) đang dệt thổ cẩm.

Để tạo hoa văn, đòi hỏi người dệt phải nắm bắt ý đồ từ khi xếp sợi để phối màu sắc.Trước khi dệt, người dệt phải thiết kế bố cục, kích cỡ họa tiết trong đầu để trong khi dệt sẽ nhặt sợi, tạo hình tạo nên những hoa văn trên nền tấm vải sao cho hài hòa, đẹp mắt. Và quan trọng là sự điều khiển của đôi chân và đôi tay sao cho nhuần nhuyễn. Mỗi loại hoa văn lại có số sợi dọc, sợi ngang, kỹ thuật nâng - hạ sợi hoàn toàn khác nhau, bởi vậy người dệt phải hết sức tinh tế, khéo léo và cẩn thận để tạo hình được những họa tiết, hoa văn theo ý muốn. Các chuỗi hoa văn khi dệt sẽ được cách điệu dưới dạng hình học (hình tam giác, hình mũi tên, hình thoi...) nối tiếp nhau, chạy dài liên tục suốt chiều dài vải tạo nên sự khỏe khoắn. Bên cạnh đó, sự phối màu trong khi xếp sợi như: đỏ - đen, đen - vàng, đỏ - chàm sẫm… khiến hoa văn tạo nên hiệu ứng sinh động, tạo điểm nhấn của trang phục.

Tùy vào mỗi loại trang phục sẽ có cách sắp xếp và trang trí hoa văn khác nhau. Chẳng hạn ở áo, hoa văn sẽ được trang trí trên các phần như: nách áo, gấu áo, vai, cổ và tay áo. Rồi áo của nam giới thì đối với áo mặc thường ngày sẽ trang trí ít hoa văn, còn áo dành cho các lễ hội thì hai mảng trước ngực có dải hoa văn màu đỏ hình cánh chim đại bàng, tượng trưng cho khí phách và khát vọng chinh phục thiên nhiên của người Êđê. Đối với váy của phụ nữ thì phần gấu và phần ngang thân váy được trang trí chỉ màu, hoa văn, tùy vào mục đích sử dụng như: mặc ở nhà hoặc lên nương rẫy thì không có hoa văn hoặc hoa văn dệt đơn giản, còn váy dành cho những ngày hội, lễ, tết thì được trang trí công phu, nhiều hoa văn chạy ngang thân váy với màu sắc sặc sỡ…

Khách hàng xem các sản phẩm thổ cẩm của Hợp tác xã Dệt Tơng Bông (buôn Tơng Jú, xã Ea Kao, TP. Buôn Ma Thuột).

Ngày nay, với sự phát triển của xã hội, sợi chỉ để dệt thổ cẩm hầu hết là sợi chỉ công nghiệp, tuy vậy trang trí hoa văn, màu sắc vẫn được làm theo lối truyền thống. Bên cạnh đó, để đáp ứng nhu cầu thị trường, từ những họa tiết, hoa văn truyền thống, phụ nữ Êđê còn cách điệu, sáng tạo trong khi dệt như: thêm sợi, thêm hình, phối màu để tạo được nhiều hoa văn độc đáo và làm tấm thổ cẩm trở nên sặc sỡ hơn.

Thổ cẩm Ê Đê

Một mẫu trang phục của người Ê Đê

Ơ vùng Tây Nguyên trước kia vẫn tồn tại một tập tục truyền thống khá đặc biệt, đó là trong các lễ cưới hỏi, người con gái luôn tự tay dệt các tấm chăn, áo, khố, thổ cẩm để làm quà tặng họ hàng nhà chồng. Có lẽ vì vậy mà đồng bào dân tộc ít người sống trên dải Trường Sơn – Tây Nguyên hầu như đều biết ít nhiều về nghề dệt thổ cẩm. Nổi bật và được nhiều người biết tới có lẽ phải kể đến thổ cẩm và những hoa văn trang trí trên thổ cẩm Êđê. Nguyên liệu dệt của người Êđê là cây bông (tiếng Êđê gọi là Blang). Quả bông đem về được bóc vỏ, tách riêng lõi và phơi trên những nong tre lớn. Người ta tách hạt, bật cho bông tơi xốp rồi se lại thành những con bông, từ con bông lại kéo thành sợi thô (tức là sợi chưa qua quy trình nhuộm) Màu sắc Trang phục Êđê truyền thống vốn có 5 màu cơ bản: đỏ (hrah), đen (yadu), vàng (cakni), xanh (yapiek) và trắng (kỗ), màu xanh lục có xuất hiện song rất hiếm. Để tạo nên bốn sắc màu chủ đạo: đen, đỏ, vàng, xanh trên tấm thổ cẩm, người phụ nữ Êđê đã tìm nguyên liệu tạo màu từ các loại lá rễ cây rừng. Từ tháng bảy, họ đã vào rừng hái lá krum già để chuẩn bị thuốc nhuộm. Họ phơi vỏ ốc suối thật khô, nung lên, ngâm thành vôi rồi trộn với nước lá krum. Sợi nhuộm từ hỗn hợp nước lá – vôi ốc sẽ có màu xanh. Nếu thêm vào hỗn hợp trên nước lá knung giã nhỏ, nấu trong nồi chàm sẽ cho ra chất sợi màu đen bóng mịn, giặt không phai, phơi nắng không bay màu. Màu đen của người Eđê được xem là một trong những màu đen đẹp về sắc và độ bền. Màu đỏ được tạo từ loại vỏ cây krung già giã ra, nấu lên. Tuy vậy, màu đỏ của người Eđê không tươi mà chỉ đậm hơn màu đất nung một chút. Sản phẩm dệt màu đỏ được coi trọng hơn hết. Những tấm thổ cẩm đỏ rực thường dùng để trang trí trong các lễ hội, những buổi cúng Giàng chứ không được cắt may thành những món đồ gia dụng. Màu vàng được nhuộm từ củ nghệ. Người ta chọn những củ già, mài nhỏ hoặc cho vào cối giã rồi vắt nước nhuộm. Khi phơi sợi, họ sử dụng một chiếc bàn chải (kruamrai), chải dọc theo cuộn sợi để gỡ sạch các vụn màu, vỏ cây. Khung dệt của người Eđê là kiểu khung dệt Indonesien, nói một cách đơn giản, là về hình thức dệt vải của người Eđê không khác gì việc đan lát (các nhà dân tộc học gọi đây là kỹ thuật đan luồn sợi).

Đối với việc tạo hoa văn, công việc đòi hỏi người dệt phải nắm bắt ý đồ từ khi mắc sợi. Mỗi loại hoa văn có số sợi dọc, sợi ngang, kỹ thuật nâng và hạ sợi hoàn toàn khác nhau. Thông thường trên một khổ vải rộng 0,9 m, người Eđê tạo những đường diềm nhỏ ở hai đầu biên vải. Phần hoa văn chính tập trung cách biên một chút, rộng khoảng 20 – 30cm và một số đường trang trí nhỏ chạy giữa thân vải. Nền vải Eđê nhìn chung không sáng và sặc sỡ như vải của các tộc người phía Bắc hoặc người Mnông lân cận. Màu vải hầu như đen hoặc chàm sẫm. Nổi trên nền tối đó là những dải màu tương phản như đỏ, vàng nhưng do độ mảnh mai của các đường diềm nên sự tương phản mạnh mẽ lại trở nên khá chìm lắng. Trong những bộ trang phục Eđê, màu sậm làm tăng tính trang nghiêm, đứng đắn, còn màu vàng, đỏ lại mạnh mẽ, lôi cuốn sự chú ý. Sự phối màu giữa đỏ - đen, đỏ - chàm sẫm, đen – vàng khiến dải hoa văn tạo nên hiệu ứng sinh động, là điểm nhấn của cả bộ trang phục. Hoa văn Dải hoa văn chiếm diện tích từ 1/4 đến 1/3 bề mặt vải, gồm những chuỗi họa tiết, lá cây, con thú được cách điệu dưới dạng hình học chạy dài liên tục suốt chiều dài vải như: hoa văn rau dớn, cối giã gạo… ước tính có khoảng 48 loại hoa văn thường gặp. Ngoài ra còn có các loại đường thẳng, đường dích dắc, cong, gãy nằm song song theo dải hoa văn.

Đỉnh cao của nghệ thuật trang trí hoa văn trên nền vải Eđê là kỹ thuật kteh. Chỉ những bộ lễ phục Eđê ngày xưa mới sử dụng kỹ thuật thêu tay này để trang trí. Kỹ thuật kteh thể hiện trên một khổ vải hẹp từ 5 - 6cm, gồm hai màu chính là đỏ và trắng – gọi là đêc. Những hoa văn bố trí trên đêc luôn đăng đối hài hòa. Một chuỗi những hạt cườm “ktơr adũ” màu trắng sáng xếp san sát trên phần biên. Đêc được may hoặc kết đè lên phần vải cần trang trí như chân khố, chân váy,… Hoa văn còn là tiêu chuẩn để đồng bào Eđê phân loại trang phục. Họ gọi tên các bộ váy áo dựa vào loại hình hoa văn. Nam giới có các loại khố kpinteh, kpindrai, kpindruech thêu dệt những dải hoa văn có giá trị, ngoài ra còn có hai loại kpinmlang và kpinbăn trang trí đơn giản. Trên váy áo nữ giới hoa văn tập trung ở gấu váy, gấu áo, đường viền tay. Với váy nữ có 3 loại yêngdí, yêngkdruech piek (váy hoa xanh) và yêng đêc (váy có hoa văn đêc). Đi đôi cùng váy khố là các loại áo nam nữ như ao kor (áo cụt tay), ao đrêc ănk đrai (áo hoa con rồng), ao đêc krưk grự (áo hoa đại bàng dang cánh). Trên mỗi vai áo nữ đính những hàng hoa, kim sa thành dải từ 15 - 25cm. Những điểm nối nách áo, viền váy, viền khố được kết chỉ đỏ trang trí đè lên các điểm nối. Ngay như về mặt nguyên liệu, mỗi mùa thu hoạch quả blang, người ta chỉ sản xuất ra một khối lượng sợi nhất định. Quy trình nhuộm màu truyền thống mặc dù mang lại hiệu quả bền, đẹp nhưng màu sắc thiếu sự tươi mới, bắt mắt khách hàng. Thế nên, không chỉ riêng thổ cẩm Eđê mà các sản phẩm dệt truyền thống đều có sự cải tiến thay đổi cho phù hợp với thị trường sản xuất và tiêu dùng. Tuy nhiên, quá trình này đã dẫn tới xu hướng người dệt tự thay dổi hình thức thổ cẩm cho phù hợp với thị hiếu khách hàng và dần dần tự đánh mất bản sắc của chính mình - những đặc điểm riêng có của thổ cẩm Eđê, những quan niệm thẩm mỹ, cá tính sáng tạo của tộc người Eđê.

H.T.D.T.

Các bài viết khác trong Thông tin Mỹ thuật số 15-16