Trong hơn một thập kỷ kể từ khi các nền tảng mạng xã hội nở rộ, chúng ta chìm đắm trong một "mối tình chung thủy" với mạng xã hội. Nhưng giống như bất cứ mối quan hệ nào khác, nếu mạng xã hội không còn làm bạn hạnh phúc, nếu thói quen và những tính cách trực tuyến đang khiến bạn mệt mỏi thay vì vui vẻ như trước đây, đã đến lúc bạn nên nói lời chia tay.
Vào cuối năm 2021, Meta [trước đây là Facebook] đã bị giám sát gắt gao sau khi các tài liệu riêng tư bị rò rỉ tiết lộ rằng công ty đã hoàn toàn nhận thức được tác động tiêu cực từ các sản phẩm của mình, đặc biệt là Instagram có thể gây ra đối với sức khỏe tinh thần của người dùng. Nhưng có vẻ không ai ngạc nhiên trước tin này, ngay cả những cô gái đang ở tuổi teen, những người mà Meta đã xác định là có nguy cơ mắc bệnh cao nhất. Liệu có phải rò rỉ thông tin chỉ xác nhận lại một điều chúng ta đã nghi ngờ: rằng mạng xã hội có khả năng gây hại nhiều hơn là mang đến những lợi ích?
Phát hiện ra những "báo động đỏ"
Đối với bất cứ một cặp đôi yêu nhau đang gặp rắc rồi trong mối quan hệ của mình, các chuyên gia tư vấn thường sẽ yêu cầu họ suy nghĩ lại về điều gì khiến họ hạnh phúc. Cũng như việc sử dụng mạng xã hội, sẽ đến một lúc nó khiến bạn cảm thấy mệt mỏi, "mất" nhiều hơn là "được" bởi nhiều yếu tố đã tác động đến chính suy nghĩ của bạn.
Trong suốt thời kỳ đại dịch, khả năng kết nối trực tuyến với những người mà chúng ta không thể gặp trực tiếp đã trở nên vô cùng quý giá. Những nền tảng truyền thông xã hội đã giúp bạn kết nối với gia đình, bạn bè, những người có cùng sở thích và có nhiều điểm tương đồng khác. Đặc biệt khi những người mà chúng ta gặp gỡ ngoài đời sống ít khi hoặc gần như không chia sẻ những câu chuyện của họ với bạn.
Tuy nhiên, nếu đến một ngày nào đó, bạn cảm thấy thiếu thốn nếu không lướt qua các trang web, có mong muốn "Like" cho một bức ảnh hoặc thích nhận "Like" từ người khác, thì có lẽ "mối quan hệ" với mạng xã hội của bạn đang thực sự gặp rắc rối.
Phần lớn các nghiên cứu đều tập trung về những tác động có hại của việc sử dụng màn hình quá nhiều hoặc có vấn đề đối với sức khỏe tinh thần của con người. Một phân tích tổng hợp năm 2021 với 55 nghiên cứu với quy mô mẫu kết hợp là 80.533 người, đã tìm thấy mối liên hệ rõ ràng giữa các triệu chứng trầm cảm và việc sử dụng mạng xã hội.
Trong đó, một phát hiện quan trọng từ những phân tích nghiên cứu này, đó là những hậu quả tiêu cực nhiều khả năng là đến từ "cảm giác" của người tham gia đối với mạng xã hội hơn là đến từ việc họ đã sử dụng nó trong bao lâu.
Việc quá tải thông tin
Nếu như thời gian đầu, việc sử dụng mạng xã hội chủ yếu là để chúng ta kết nối với bạn bè, thấy được những người bạn đã lâu không gặp đang sống như thế nào thì càng về sau, mạng xã hội càng giống như một nơi tổng hợp tin tức. Và khi chúng ta đang cố gắng để giải thích tại sao mạng xã hội có thể khiến chúng ta cảm thấy nó đang ít dần nội dung thì đó chính là do chúng ta đã từng bị ảnh hưởng rất lớn của luồng tin tức 24/7, kể cả các tin giả, chưa được xác nhận, đối với tâm lý tập thể của chúng ta.
Một cuộc khảo sát ở Úc vào năm 2021 cho kết quả rằng, khoảng 79% cho rằng tin tức giả mạo là một vấn đề và chỉ 18% cảm thấy thông tin qua mạng xã hội là đáng tin cậy. Chính vì thế, khi phải cố gắng điều hướng các nội dung có chủ đích nhằm gây ra sự hoang mang và những bất đồng quan điểm chỉ làm tăng thêm những gánh nặng về nhận thức và cảm xúc của mọi người.
Nghịch lý ở đây, đó là bên ngoài có vẻ mọi người thường lo lắng công nghệ sẽ tác động tiêu cực đến sức khỏe [cả thể chất lẫn tinh thần] của mình, nhưng lại chưa thể thay đổi hành vi ở cấp độ cá nhân để cải thiện nó.
Một nghiên cứu khác được tiến hành vào năm ngoái cũng cho thấy hơn 2/3 số người tham gia khảo sát tin rằng việc sử dụng smartphone quá mức có thể ảnh hưởng tiêu cực đến sức khỏe. Nhưng mức độ sử dụng cá nhân vẫn rất cao, mỗi người trung bình sử dụng điện thoại khoảng 184 phút mỗi ngày. Rõ ràng không có bất cứ mối quan hệ nào giữa niềm tin và hành vi của họ,
Vậy điều gì đang dẫn đến sự bất hòa về nhận thức và hành vi rõ ràng này? Một kết quả từ nghiên cứu dài hại của Đại học Amsterdam phát hiện, việc chúng ta đang sống trong một "thế giới trực tuyến vĩnh viễn" dẫn đến giảm khả năng tự kiểm soát đối với sử dụng mạng xã hội. Do đó, một hành vi thay đổi là rất khó. Thật đáng buồn vì phải nói rằng "Mặc dù chúng ta biết những gì chúng ta đang làm gây hại cho chính mình, nhưng chúng ta vẫn cứ làm."
Hãy bắt đầu từ những bước thay đổi đơn giản
Để nhận ra đầu là lúc bạn nên xem xét lại vấn đề sử dụng mạng xã hội, hãy tự đặt câu hỏi: nó đang khiến bạn cảm thấy thế nào? Hãy nghĩ về cảm giác của bạn trước và sau khi sử dụng mạng xã hội. Nếu bạn đang thấy mình lãng phí phần lớn thời gian trong ngày hoặc trong tuần trên mạng xã hội, nếu không muốn nhấn mạnh hơn là bạn đang "lãng phí cuộc sống", nếu bạn đang bị những cảm xúc tiêu cực như buồn bã, lo lắng, tự ti, thậm chí là tội lỗi hoặc sợ hãi thì bạn đã có câu trả lời cho mình rồi đấy.
Nếu "ly hôn" đột ngột với mạng xã hội như một việc làm quá sức với bạn, và gần như bạn không thể làm được, vậy có cách nào để chia tay một cách từ từ, hay để cứu vãn mối quan hệ này không?
1. Bắt đầu với việc thử nghiệm những tách biệt
Một hành động "Xóa nhẹ" sẽ cho phép bạn xem sự thay đổi cảm giác của mình khi không có mạng xã hội trước khi thực hiện việc xóa hoàn toàn. Hãy cho bạn bè và gia đình biết mình đang tạm nghỉ, hãy xóa ứng dụng khỏi thiết bị và đặt ra cho mình một mục tiêu có thể là 1 hoặc 2 tuần liên tiếp bạn không truy cập vào các tài khoản. Nếu thế giới của bạn vẫn bình thường vào thời hạn cuối của cuộc thử nghiệm này, hãy dứt khoát đi những bước tiếp theo. Một khi bạn không còn cảm thấy sức hút từ mạng xã hội nữa thì bạn sẽ dễ dàng xóa nó khỏi bộ nhớ.
2. Giảm số lượng nền tảng bạn tương tác
Nếu bạn đang sử dụng đồng thời Facebook, Instagram, Twitter, TikTok, YouTube, Snapchat, WhatsApp, Tumblr, Pinterest và Reddit trên điện thoại, máy tính bảng và máy tính của mình, có thể bạn đang rời vào một trạng thái khá tệ của một vũng bùn mạng xã hội đang xâm chiếm hết thời gian của bạn.
Hãy chọn một vài ứng dụng đang phục vụ cho những công việc hay mục đích có ý nghĩa của bạn và xóa bỏ những phần còn lại. Thế hệ gen X rất khó để nói lời chia tay Facebook nhưng rất nhiều gen Z đã tạm biệt nó.
3. Nếu bước 1 và bước 2 khó khăn đối với bạn, hãy cố gắng giảm dần thời gian dành cho mạng xã hội
Đầu tiên và cũng là quan trọng nhất, hãy tắt tất cả những thông báo của bạn. Dành một khoảng thời gian nào đó mỗi ngày đối với tất cả nền tảng bạn đang dùng để thực hiện việc duyệt tin, làm những việc mà bạn cho là cần thiết. Hãy đặt báo thức để phân bổ thời gian mà bạn đã dự định cho các kế hoạch.
Điều này khởi đầu sẽ không dễ dàng với bất kỳ ai và việc tránh xa mạng xã hội ban đầu có thể làm bạn khó chịu. Nhưng nếu việc sử dụng mạng xã hội và các mối quan hệ trực tuyến đã trở nên không thoải mái, hoặc thậm chí bạn đang lạm dụng nó, thì bạn nên quyết tâm với lập trường của mình. Và biết đâu được bạn có thể tìm thấy những niềm hạnh phúc lớn hơn ngoài màn hình của thiết bị điện tử và 4 bức tường chật hẹp.
Nhiều bạn trẻ ngồi bên nhau nhưng chỉ chăm chú vào... màn hình điện thoại - Ảnh: QUANG ĐỊNH
TS Brian McCauley [giảng viên Trường ĐH RMIT VN]:
Giới hạn thời gian vào mạng của trẻ nhỏ
Nhìn chung, rất khó để giúp một người thoát khỏi việc nghiện một thứ gì đó. Tuy nhiên, ít nhất các bậc phụ huynh có thể giới hạn thời gian con em mình sử dụng các thiết bị điện tử, đặc biệt là đối với trẻ nhỏ.
Trẻ nên được khuyến khích tham gia các hoạt động giúp ích cho sức khỏe. Việc dùng smartphone hoặc các thiết bị khác để truy cập Facebook chỉ nên là phần thưởng, chứ không phải là việc làm quen thuộc mà trẻ nghĩ đến đầu tiên.
Còn với thanh thiếu niên, điều này khó khăn hơn vì ở độ tuổi này, các bạn trẻ đã sở hữu và biết cách sử dụng điện thoại hoặc các thiết bị điện tử của riêng mình. Nỗ lực tách con cái khỏi các thiết bị này chỉ gây ra những vụ tranh cãi không cần thiết.
Vì vậy, nên áp dụng một số quy tắc đơn giản, ví dụ không dùng điện thoại trong thời gian gia đình tập trung ăn uống, hoặc trẻ vị thành niên phải để điện thoại ở nơi khác trước khi đi ngủ. Ngoài ra, các trường học cần đầu tư nhiều hơn vào việc giảng dạy và giáo dục về việc sử dụng mạng xã hội.
Theo dữ liệu thống kê, có đến 60% người Mỹ chia sẻ các đường dẫn chỉ vì dòng tít có vẻ hấp dẫn, trong khi họ hoàn toàn không đọc nội dung bài báo. Người ta có xu hướng chia sẻ các thông tin gây sốc hoặc tiêu cực và điều này ngày càng trở nên phổ biến.
Nhiều năm trước, giáo sư truyền thông George Gerbner đã miêu tả khái niệm "Mean world syndrome" [tạm dịch: Hội chứng thế giới xấu xa] nói về nội dung các chương trình truyền hình. Theo đó, càng theo dõi nhiều thông tin về giết người, bạo lực, chúng ta càng nghĩ rằng thế giới này là một nơi thật tồi tệ.
Khái niệm này cũng có thể được áp dụng với việc đọc nội dung trên mạng xã hội, nhưng khác ở chỗ người sử dụng mạng xã hội hoàn toàn có thể thay đổi tình thế bằng cách chia sẻ những câu chuyện tích cực.
Khi bạn bè và các mối quan hệ khác trên mạng xã hội của chúng ta đọc được càng nhiều thông tin tốt đẹp xảy ra trên thế giới, họ sẽ càng cảm thấy hạnh phúc hơn. Điều này cũng có nghĩa là mỗi chúng ta đều có trách nhiệm trong việc biến thế giới thành một nơi tốt đẹp hơn.
Một điều khác mà người dùng có thể kiểm soát chính là các thông tin hiện lên trên trang chủ của mình. Hãy ngừng theo dõi hoặc thậm chí hủy kết bạn với những người hoặc các trang thường xuyên đăng tải những chuyện tiêu cực. Thay vào đó, hãy kết bạn hoặc theo dõi những trang hoặc người bạn thường chia sẻ những câu chuyện đẹp...
Ông Ray Kuschert [người Úc]:
Có rất nhiều điều tuyệt vời xảy ra trên mạng xã hội
Tôi dùng mạng xã hội mỗi giờ. Phải nói rằng đó là thứ gây nghiện đối với tôi vì tôi thấy cần thiết cho việc liên lạc với gia đình mình ở Úc, là phương tiện cho công việc và phương tiện giao tiếp của tôi với học trò. Tuy nhiên, thậm chí cả những lúc không có các nhu cầu trên, tôi vẫn lên mạng xã hội mà không có lý do gì cả...
Thường xuyên sử dụng mạng xã hội, tôi thấy có một thực tế đáng buồn là ở đó người ta có thể ẩn danh và đưa ra những bình luận rất kinh khủng. Vài năm trước, người mẫu nổi tiếng của Úc Charlotte Dawson đã tự tử sau khi bị công kích liên tục và lâu dài bởi những người ẩn danh trên mạng. Theo tôi, việc ẩn danh trên mạng nên chấm dứt bằng cách buộc mọi người phải đăng nhập bằng số căn cước để có được tài khoản...
Tuy nhiên, không thể phủ nhận mạng xã hội có những lợi ích to lớn cho cộng đồng. Cá nhân tôi, thông qua mạng xã hội, đã liên lạc được với những người bạn học và đồng nghiệp mà mình đã không gặp trong 30 năm qua. Thêm nữa là thông qua mạng xã hội, chúng ta có thể tìm được những người có chung sở thích với mình. Tôi là người thích chạy bộ và là thành viên một nhóm những người thích chạy bộ ở Việt Nam trên mạng.
Có rất nhiều điều tuyệt vời nữa xảy ra trên mạng xã hội. Tôi đã thấy ở TP.HCM, thông qua mạng xã hội, cộng đồng người nước ngoài giúp đỡ những người khác gặp rắc rối. Hoặc thông qua mạng xã hội, với tư cách cá nhân, tôi có thể quyên tiền từ Úc, Mỹ và trên toàn thế giới cho các hoạt động từ thiện ở địa phương mình đang sống.
Ông Bill Harany [người Canada]:
Chia sẻ tin tốt để cân bằng cuộc sống
Tôi nghĩ người dùng mạng xã hội nên chia sẻ nhiều thông tin tích cực hơn. Ngày nay, hầu hết những gì người ta gọi là tin tức đều là về chuyện xấu như chiến tranh, tội phạm, thiên tai... nên chúng ta cần chia sẻ nhiều tin tức tốt hơn để cân bằng cuộc sống của mình.
Tôi từng làm việc cho một tờ báo nhiều năm trước và tôi cho rằng tin xấu dễ viết hơn vì bạn chỉ cần trả lời được năm câu hỏi: "Ai, cái gì, ở đâu, khi nào, tại sao" thì bạn đã có tin về một sự kiện rồi. Còn những tin tốt hay tích cực thì khó viết hơn vì bạn phải vất vả hơn trong thể hiện để có thể khiến người đọc cảm thấy thú vị nhưng lại không quá sến súa...
Để sử dụng mạng xã hội một cách tích cực, tôi nghĩ chúng ta nên nhớ những quy tắc ứng xử chung như không chửi thề, không phát biểu thù hằn với người khác, không bình luận phân biệt giới tính, không nói chuyện bạo lực và không công kích cá nhân. Tôi nghĩ hầu hết các mạng xã hội đều có các quy tắc nói trên, nhưng họ thường để quản trị trang quản lý và không phải lúc nào đội ngũ quản trị trang cũng làm tốt chuyện này.
Cô Rita Rasimaite [người Lithuania]:
Xấu hay tốt là do cách nhìn nhận sự việc
Ngày nay, rất nhiều người mất quá nhiều thời gian để lướt mạng xã hội. Thật đáng buồn khi mọi người đi chơi với nhau nhưng ai cũng dán mắt vào điện thoại của mình. Tôi không phải là ngoại lệ nên nghĩ chúng ta cần phải học cách kiểm soát việc sử dụng mạng xã hội vì mọi chuyện đang đi quá xa rồi! Tôi biết có người ở trên mạng xã hội cả ngày vì họ không kiểm soát được bản thân trong việc này.
Theo tôi, nhiều người mê mạng xã hội vì cuộc sống trên đó thú vị hơn ngoài đời thực. Trên mạng, bạn có thể là bất cứ ai mình muốn, có thể cho người ta thấy cuộc sống của bạn theo cách bạn muốn. Nhiều người trên mạng thường hay so sánh bản thân với người khác. Điều này vừa tốt vừa xấu.
Ví dụ như thấy bạn bè của mình có cuộc sống quá tốt, bạn nhìn lại bản thân mình và thấy chán chường, điều này là xấu. Tuy nhiên, nếu bạn nhìn người khác sống tốt và tìm thấy động lực cho mình, cảm hứng cho mình thì lại rất tốt. Ví dụ như khi tôi thấy bạn bè mình đăng hình chạy marathon và tôi muốn được như vậy - đây là điều tốt cho bản thân tôi nhờ có cảm hứng từ cuộc sống của bạn bè.
Như vậy, tác động từ mạng xã hội có thể là xấu hoặc tốt tùy theo cách mình nhìn nhận sự việc trên mạng.
Quan hệ trong đời thực tốt hơn trên mạng xã hội
Facebook theo dõi toàn bộ dữ liệu của bạn và họ có thể bán cho những công ty quảng cáo. Nhiều sinh viên năm nhất của tôi đã bị sốc khi tôi chỉ cho họ thấy rằng việc quảng cáo một sản phẩm dễ dàng đến mức nào.
Vì vậy, chúng ta cần tăng cường giáo dục để giúp các bạn trẻ ý thức về việc họ đã tiết lộ bao nhiêu thông tin cá nhân và những mối nguy tiềm tàng khi chia sẻ quá nhiều thông tin cá nhân trên mạng xã hội.
Chúng ta cũng cần dạy cho các bạn trẻ hiểu rằng những gì họ thấy trên Facebook chưa hẳn là thực, và cuộc sống của những người khác chưa chắc đã tốt hơn mình. Tôi mong các bạn trẻ nhận ra rằng những mối quan hệ và bạn bè trong đời thực luôn quan trọng và tốt hơn là trên mạng xã hội.
Brian McCauley
NGỌC ĐÔNG - BÌNH MINH thực hiện