Đất Thành Nam có hai đặc sản rất độc đáo, đó là chuối ngự và thơ Xương. Tương truyền ngay từ đời Trần chuối ngự được coi là đặc sản tiến vua. Đó là giống chuối nhỏ, mỗi quả chỉ bằng ngón tay cái nhưng màu chuối chín vàng rộm rất đẹp, cũng rất thơm, đã ăn rồi là khó quên hương vị. Thơ Xương chính là thơ Trần Tế Xương, một giọng thơ trào phúng đầu tiên của văn học Việt Nam sống vào cuối thế kỉ 19. Thơ Tú Xương không có cái vẻ bề ngoài bắt mắt giống như chuối ngự, hương vị cũng không ngọt ngào mà chỉ chua chát. Ngẫm lại trong văn chương để được lưu truyền hậu thế phải là cái gì đó thật tròn trịa, thật lưu loát, hoặc là cái gì đó thật khô ráp sần sùi. Cho nên chính cái giọng trào lộng đó lại hấp dẫn độc giả.
Giai đoạn cuối thế kỉ 19 là giai đoạn cuối cùng của dòng văn chương trung đại. Đây là giai đoạn tổng kết cho văn chương truyền thống và xây dựng những tiền đề cho văn chương hiện đại. Thơ Tú Xương bên cạnh mang đầy đủ những đặc điểm của văn học trung đại, đã bước đầu mang có những điểm của văn chương đổi mới. Để đánh giá vị trí, vai trò và tầm ảnh hưởng của Tú Xương trong tiến trình lịch sử văn học Việt Nam trước hết ta đi vào tính chất trào phúng trong thơ ông.
Văn học trào phúng đánh dấu sự phát triển của văn học Việt Nam, giống như một đứa trẻ chỉ khi đã đủ lớn thì mới biết cười, và để có được tiếng cười trào phúng lại phải đợi đến khi nó thực sự trưởng thành, có đủ nhận thức về ngang trái của cuộc sống, có ý thức vị trí cá nhân trong xã hội. Có thể nói phải đến thế kỉ thứ 19, khi con người cá nhân trong văn chương đã trưởng thành về nhận thức và trong thời buổi giao thời chứa đựng những mầm mống của một cuộc cách mạng xã hội thì văn chương trào phúng mới được khai sinh. Tú Xương có ảnh hưởng sâu đậm của cái cũ, lại bị cái mới tác động mạnh mẽ, bất giác sẽ nảy sinh thái độ “khinh khỉnh” của ông. Chất trào phúng trong thơ Tú Xương bắt nguồn từ đặc điểm của hệ thống tư tưởng ảnh hưởng đến sáng tác văn học trung đại Viêt Nam giai đoạn nửa cuối thế kỉ 19.
Đầu tiên, nói về Nho giáo, một hệ tư tưởng mang tính truyền thống, có lịch sử tồn tại lâu đời trong xã hội nước ta. Nho giáo chính thức được truyền vào nước ta vào khoảng thế kỉ thứ 2, sau đó trải qua thời kì Bắc thuộc với những chính sách đồng hóa, Nho giáo đã ăn nhập một cách gắn bó trong đời sống tư tưởng của nhân dân. Từ khi nhà nước phong kiến độc lập ra đời, với những ưu điểm trong việc ổn định trật tự xã hội, triều đình ra sức củng cố Nho giáo. Đến thời Lê – đỉnh cao của xã hội phong kiến, Nho giáo đã đạt đến cực thịnh, thậm chí vào thời vua Lê Thánh Tông Nho giáo còn chiếm vị trí độc tôn. Những thế kỉ tiếp theo, xã hội phong kiến bước vào giai đoạn suy đồi, vì thế Nho giáo có phần giảm sút, người ta bắt đầu có những hoài nghi đối với tính chuẩn mực của Nho giáo. Đầu thế kỉ 19, Nguyễn Ánh thống nhất đất nước, chấm dứt thời kì chia cắt kéo dài trong quá khứ, nhà nước phong kiến có được sự ổn định về hình thức. Nhà Nguyễn mong muốn đưa Nho giáo trở lại thời kì hưng thịnh như thời Lê, vì thế trong giai đoạn này Nho giáo lại được chấn khởi trở lại. Triều đình nỗ lực triển khoa giáo dục Nho học, cho in ấn lượng lớn kinh điển Nho giáo, sùng Khổng Tử hơn trước, tăng cường hoạt động tuyên truyền các quan niệm tư tưởng trung quân ái quốc và đạo hiếu. Đến nửa cuối thế kỉ khi thực dân Pháp xâm lược, tích cực tuyên truyền tư tưởng và tôn giáo phương tây, thì Nho giáo đã bộc lộ một số yếu kém, kìm hãm sự phát triển của xã hội, ngay cả vua cũng cảm thấy văn chương khoa cử không thể đào tạo nên nhân tài hữu dụng cho xã hội, song các Nho sĩ tử thủ hư văn, khó lòng thay đổi. Vì thế ảnh hưởng của Nho giáo hàng nghìn năm không dễ phai nhạt. Hơn nữa vào giai đoạn này, Việt Nam vẫn là một nước phong kiến, trong xã hội vẫn tồn tại một lực lượng đông đảo vốn xuất thân “từ cửa Khổng , sân Trình”, mang tư tưởng “trí quân trạch dân”. Cho nên Nho giáo vẫn là tư tưởng chủ đạo trong đời sống xã hội thời kì này.
Văn hóa Nho giáo – một thứ “văn hóa xấu hổ”, nhằm thức tỉnh lòng tu ố của con người, để con người tự điều chỉnh hành vi sao cho phù hợp với những chuẩn mực đạo đức xã hội. Xã hội đó rất trọng cái danh, “danh bất chính, tắc ngôn bất thuận”, cho nên “nam nhi vị liễu công danh trái; tu thính nhân gian thuyết vũ hầu” . Chính vì thế trong giai đoạn này vẫn còn những nhà Nho “xịn”, ngày đêm dùi mài kinh sử để mong ngày “hiển danh” để ra giúp vua, giúp nước. Vì thế Tú Xương cũng bị ảnh hưởng bởi tư tưởng đó, cho nên ông cũng quyết một lần “vinh quy” :
“Ta phải trả xong cái nợ ta
Lẽ đâu chịu nợ mãi ru mà”
….
“Mở mắt quyết cho vua chúa biết
Đua danh kẻo nữa mẹ cha già.”
Thế nhưng thời thế đổi khác, năm 1858, sau khi đã nghiên cứu khá kĩ đặc điểm xã hội, thực dân Pháp chính thức nổ súng xâm lược Việt Nam. Bên cạnh những chính sách về chính trị, thực dân Pháp thực hiện những chính sách về văn hóa để tăng sự ảnh hưởng của người Pháp đến xã hội nước ta. Cùng với hàng hóa mới là lối sống mới, lối học mới, suy nghĩ mới được đưa vào đời sống xã hội. Chính sự hình thành của đô thị phong kiến phương đông, và sự ra đời của tầng lớp thị dân với tư tưởng và thị hiếu khác nhà Nho, cùng với tâm lí thời đại, tâm lí dân tộc tự chủ đã thực sự thu hút được những nhà Nho tài tử muốn thế hiện cái tôi, sự ý thức về cá nhân. Trước đây lựa chọn Nho giáo làm ý thức hệ tư tưởng có nghĩa là bước đầu tiên con người ý thức tới trách nhiệm, bổn phận của cá nhân trước tập thể cũng như sự tự ý thức về bản ngã. Sự thức dậy của ý thức cá nhân với ý nghĩa như một bản ngã độc lập phải đợi đến thế kỉ 18 dưới những tác động của từ nhiều phía trong đời sống xã hội và văn hóa mới hình thành. Con người cá nhân thức tỉnh và tự khẳng định mình bằng mọi cách, mà trước hết là những giá trị cá nhân. Nói như Trần Đình Hượu “Khi bộ cánh luân thường đã rách bươm, danh phận mờ mịt con người cá nhân hiện ra trần trụi”. Trong giai đoạn văn học này xuất hiện một thế hệ sống ngang tàng nằm ngoài khuôn phép. Luồng gió mới từ phương Tây thổi tới, mang theo những thứ lạ lẫm, mà khi chưa quen thì coi nó thật lố bịch, hợm hĩnh. Và đối với những nhà Nho vốn ôm ấp tư tưởng của Khổng Mạnh thì đời sống phương Tây hóa càng “chướng tai, gai mắt”. Người ta nói rằng, Tú Xương học hành tử bé, rất chăm chỉ và rất thông minh. Thế nhưng hoạn lộ của ông không mấy suôn sẻ, công phu mười năm đèn sách, tám lần lều chõng nhưng chỉ đỗ tú tài:
Rõ thực nôm hay mà chữ dốt
Tám năm chưa khỏi phạm trường quy
[Buồn hỏng thi]
“Thế mới biết học tài thi phận, miệng đàn bà con trẻ thế mà thiêng
Nào ai gờ chữ tốt văn hay, tài bảng nhãn thám hoa lỡ ra cũng hỏng.”
[Phú hỏng thi năm Canh Tý [1900]]
Vào thời điểm này, tuy đã có sự biến đổi nhưng mà triều đình mục nát, hiện tượng “sinh đồ ba quan” ở thế kỉ trước càng phổ biến hơn. Đạo học suy vi, lòng người thất vọng. Cảm giác thất vọng hòa lẫn với cái cao ngạo của nhà Nho thế là bật thành tiếng cười trào phúng trong thơ ông. Ông cười tất cả mọi thứ, từ vấn đề lớn như cái danh ảo do mua mà có, đến cái cái danh “tú tài” “có tiếng mà không có miếng” của mình. Chất trào phúng thể hiện rất phong phú, từ đề tài phú hỏng thi, phú thầy đồ dạy học đến chế người thi đỗ…
Trước hết về phương diện nội dung trong thơ Tú Xương có sự vận động của hệ thống chủ đề – đề tài và hình tượng văn học trung tâm. Trần Tế Xương có hướng nâng cao xã hội hóa, dân chủ hóa đề tài . Không còn là những chủ đề thể hiện tấm lòng “minh triết bảo thân”, hay đề cao luân thường đạo lí của đạo đức phong kiến. Không còn là kiểu lấy cảnh ngụ tình như văn thơ đời trước mà là nhìn thẳng nói thẳng. Tú Xương là một trong số ít tác giả trong văn thơ trung đại hầu như không viết về thiên nhiên. Chủ đề – đề tài trong thơ ông mang đậm chất hiện thực. Từ việc người ta học gì chơi gì, đến chuyện đời thường của chính nhà thơ. Nhân vật trong thơ Tú Xương là những cá nhân riêng cụ thể, là những con người có đủ danh phận, không còn là những nhân vật theo loại như trước kia. Vì thế ông không úp úp mở mở, nói bóng nói gió bình phẩm ai mà ông nhìn thẳng nói thẳng. Tổng quát hóa thơ Tú Xương có ba đề tài chính là là bức tranh Tây hóa, hình ảnh người phụ nữ và hình ảnh những nhà Nho trong xã hội đảo điên này.
Về phương diện nghệ thuật, trong thơ Tú Xương hình tượng nghệ thuật được xây dựng trên chất liệu hiện thực. Tất cả được đưa vào trong thơ ca không chút gọt giũa, nhà thơ đã để nó sần sùi khô ráp bước vào thơ văn. Chất trào phúng được thể hiện trong việc ông “khẩu ngữ hóa” văn chương, những câu những chữ được sử dụng rất ngông nghênh :
Văn chương nào phải là đơn thuốc
Chớ có khuyên xằng chết bỏ bu
[Ông cử Nhu]
Có những chữ ông dùng rất xếch mé:
Ngủ quách sự đời thây kẻ thức
Chùa đâu chú trọc đã khua chuông
Mất đi cái học tầm chương trích cú, sính vận cổ với những lời lẽ rất thâm thúy, thay vào đó là sự nôm na gần gũi nhưng vẫn rất thơ – thơ trào phúng. Không còn là những “ lời vàng ý ngọc” trau truốt, sao cho văn như những bản nhạc du dương mà là những vần thơ bốp chát:
Ý hẳn thịt xôi lèn chặt dạ
Cho nên con tự mới thòi ra.
[Ngày xuân của làng thơ]
Sự thay đổi trong ngôn ngữ thơ đã có từ thơ Hồ Xuân Hương, nhưng đó là ngôn ngữ “vênh váo” của một người phụ nữ muốn khẳng định vị trí trong xã hội nam quyền. Cái mà Xuân Hương muốn thể hiện chỉ “chủ nghĩa nam nữ bình quyền”, và thuộc về “nữ quyền học”. Còn Tú Xương đó là sự “phá bĩnh” của một nhà Nho đang mất dần niềm tin với Nho giáo, là sự phản ứng với những thay đổi mau chóng của thời cuộc. Và cũng nhận thấy rằng, tuy mất niềm tin nhưng Tú Xương chưa từng có ý thức chống lại Nho giáo, tuy phán ứng với thực dân nhưng Tú Xương cũng chưa lên tiếng chống lại tư tưởng phương Tây, có chăng chỉ là sự nhạo báng xã hội “lai căng” “Tây hóa” mà thôi. Cho nên cũng có thể hiểu rằng cách nói ngông nghênh trào phúng đó của Tú Xương xuất phát từ sự mất phương hướng trong tư tưởng.
Thống nhất trong các sáng tác giả luôn tự xưng là “ông”, không phải là “ta” thế hiện sự thống nhất của những cá thể trong xã hội “ta dại ta tìm nơi vắng vẻ; người khôn người tới chỗ lao xao” [Nguyễn Bỉnh Khiêm], mà là “ông” để tách riêng mỗi cá thể trong xã hội, để tự khẳng định giá trị của cá nhân. Sau này trong văn học hiện đại là những đại từ “tôi”, “anh”, “em”.
Bên cạnh những giá trị về văn chương trào phúng, tính hiện thực trong thơ Tú Xương thể hiện hết sức sâu săc. Những sáng tác của ông là một bức tranh sinh động về xã hội Việt Nam những năm cuối thế kỉ 19, đầu thế kỉ 20. Đó là một xã hội thành thị, đề cao giá trị của đồng tiền:
Chữ “y”, chữ “triện” không phê đến
Ông chỉ phê ngay một chữ tiền
Xã hội của đồng tiền xuất phát từ sự mục nát của xã hội phong kiến, sự suy đồi nhân cách của những người lãnh đạo. Xã hội ấy đã có từ trước cứ theo đà đó mà phát triển. Bạch Vân cư sĩ từng viết:
“Còn bạc còn tiền còn đề tử
Hết bạc, hết tiền, hết ông tôi”
Đến thời điểm hiện tại, khi kinh tế thị trường bắt đầu du nhập vào nước ta, thì những xấu xa của nó càng bộc lộ rõ.
Kẻ yêu người ghét hay gì chứ
Đứa trọng thằng khinh chỉ vị tiền
[ Thói đời]
Trong xã hội ấy những giá trị bị tác động. Trước những tác động của chính sách văn hóa của thực dân Pháp, Nho giáo trở thành đối tượng bị tác động đầu tiên.Những năm cuối thế kỉ 19, học thuật của xã hội Việt Nam đang có những biến đổi cực kì sâu sắc. Những ấn tượng về sự tha hóa trong Nho giáo hết sức sâu sắc trong thơ, ông đau lòng khi chứng kiến “môn nhân” tự phỉ báng đạo mình :
Sơ khảo khoa này bác cử Nhu
Thực là vừa dốt lại vừa ngu.
Văn chương nào phải là đơn thuốc
Chở có khuyên xằng chết bỏ bu.
[Ông cử Nhu]
Người ta không chuyên tâm theo Hán học nữa, mà học nhiều cái mới: học chữ Tây, học chữ quốc ngữ, cả học chữ tàu, đó mới là thời thượng. Ngay cả Tú Xương đã có lúc “muốn bỏ văn chương học võ liền”. Những cái học khác có vẻ dễ dàng hơn “chẳng sang tàu cũng tếch sang Tây”. Người ta đua nhau bỏ Hán sang Tây:
Mợ bảo vần Tây chẳng khó gì
Cho tiền đi học để chờ thi
Thôi thôi lạy mợ “xờ-căng” lạy
Mả tổ tôi không táng bút chì
[Không học vần tây]
Từ những vấn đề của trường thi, của khoa cử, đến vấn đề về đạo đức văn hóa. Xu hướng Tây hóa bắt đầu hình thành, người ta học chữ Tây, làm việc cho Tây, lấy chồng Tây. Những giá trị đạo đức truyền thống trong xã hội thay đổi. Bức tranh chuyển mình của xã hội trong một thành thị thu nhỏ, tất cả trở nên nhố nhăng:
Nhà kia lỗi phép con khinh bố
Mụ nọ chanh chua vợ chửi chồng
[Đất Vị hoàng]
Còn đâu đạo phụ quân thần, phụ tử, phu phụ mà nhà Nho tôn thờ, còn đâu cái gọi là cương thường, rường cột của xã hội. Lối sống Tây hóa đang ảnh hưởng đến cuộc sống của người thành thị, chỉ đến thế kỉ này thì mới những cái thú chơi như thế. Lối sống Pháp đang làm cho những lối sống truyền thống dần bị mai một :
Răng chẳng nhuộm, vợ chẳng lấy, lụa là chẳng mặc
Mán chỉ làm đủ tiền tiêu vặt
Khi cao lâu, khi cà phê, khi nước đá, khi thuốc là, khi đủng đỉnh ngồi xe
Sự đời Mán chẳng buồn nghe
Nhuộm răng đen vốn là biểu tượng cho văn hóa Việt. Trong phong trào Tây Sơn lời hiệu triệu của Nguyễn Huệ khi đánh Thanh là :
“Đánh cho để dài tóc
Đánh cho để đen răng”
Nhưng ngày nay âu hóa người ta “chẳng nhuộm răng để trắng dễ cười đời”, đó là dấu hiệu đâu tiên cho những cách tân trong lối sống của người Việt trong thế kỉ 20. Người ta nhận xét rằng chưa từng ở đất nước nào, trong vòng chưa đầy một thế kỉ [cuối thế kỉ19, giữa thế kỉ 20] mà đất nước có sự chuyển mình nhanh đến như vậy. Trong tất các lĩnh vực từ ngôn ngữ, giáo dục, văn học nghệ thuật…đến chính trị . Phải đến thế kỉ này thì trong văn chương mới có hình ảnh con người cá nhân tự do đến thế. Con người không còn bị cái trung hiếu bủa vây, không còn bị quan niệm “bất hiếu hữu tam, vô hậu vi đại” kiềm tỏa. Người ta biết đến cà phê, nước đá, thuốc lá, xe hơi. “Sáng rượu sâm banh tối sữa bò”.
Trong khung cảnh xã hội đó có hai hình ảnh hết sức tiều biểu và sinh động , đó là hình ảnh người phụ nữ hiện đương đại và những nhà Nho “bất đắc chí”. Những nhà Nho là sản phẩm dư thừa của xã hội cũ, còn những cô gái là sản phẩm của xã hội đương đại. Tú Xương để họ cạnh nhau làm tăng giá trị phản ánh hiện thực của những sáng tác của ông.
Về số phận của những nhà Nho trong buổi giao thời, Tú Xương có những khắc họa rất sinh động. Cả dân tộc vùng nên chống kẻ thù xâm lược, trong đội ngũ nhà nho có sự phân hoá: người theo Pháp, người chống Pháp, người thì trung lập vì khủng hoảng tư tưởng. Có những nhà Nho hăng hái chống giặc, nhưng rồi vì những hạn chế lịch sử nên chưa giành được thắng lợi, trong sự bế tắc và bất lực họ lánh vào cái tôi đầy ấm ức, để tự cười mình, tự xỉ vả mình, có ý thức xót xa về phẩm giá nhân cách của mình trong thời loạn. Dòng văn chương trào phúng được khai sinh, họ ẩn vào những cái cười hể hả là những giọt nước mắt đau đớn của tác giả với thời đại. Bức tranh của những nhà Nho – những người đang dần trở thành “những người muôn năm cũ” thể hiện chân thực và sinh động trong những trang thơ Tú Xương. Đó là cuộc sống của một ông “tú tài”, một ông quan ăn lương vợ.
“Lương vợ ngô khoai tháng phát dần”
[tự trào]
Những người mong “giữ vững cột càn khôn”, nhưng vì vô duyên với trường thi :
Hẳn có kẻ lo toan việc nước, vua chửa dùng tài
Hay không ai dạy dỗ đàn con, trời còn bắt hỏng
“Tiến vi quan đạt vi sư”, vì thế không ít người lỡ dở chốn quan trường trở về làm những cụ đồ nho ở xóm làng. Tú Xương tự chế diễu thân phận thầy đồ của mình Đó là lời lẽ của một kẻ sĩ bất đắc chí, có phần ngang ngạnh và tủi hổ:
Văn có hay đã đỗ làm quan, võng điều võng tía
Võ có giỏi đã ra giúp nước, khố đỏ khố xanh
Ý hẳn thầy văn dốt vũ dát
Lại vừa gàn vừa dở, cho nên thầy luẩn quẩn loanh quanh
[Phú thầy đồ dạy học]
Văn chương trung đại đã từng có “hàn nho phong vị phú” ngợi ca những phong vị của cảnh nghèo. Ở đây ta bắt gặp lại một cuộc sống khồn khó của một hàn nho, nhưng cái nghèo ở đây trở thành nỗi ám ảnh trong tâm chí và đầy day dứt. Những cảnh gán nhà, chạy gạo nhiều lần xuất hiện :
Hỏi vợ vợ còn đi chạy gạo
[đau mắt]
Van nợ lắm khi trào nước mắt
Chạy ăn từng bữa mướt mồ hôi
[than nghèo]
Khách hỏi nhà ông đến
Nhà ông đã bán rồi
Không còn dáng vẻ lạnh lùng giống như khuôn hình của những nho gia thế kỉ trước, nhà thơ cũng điên lên vì nghèo đói “Bực chí anh hùng lúc túng tiêu” .Thậm chí trong lúc túng quẫn ông còn tếu táo bán cả những thứ không bán được :
“Danh giá nhường này không lẽ bán”
“Lúc túng toan lên bán cả trời”.
Cũng không còn cái thanh đạm vật chất “một giỏ cơm, một bầu rượu” để giàu về đạo giống như Nhan Hồi. Nhà Nho bị cuốn vào cuộc đảo điên của xã hội.
Thế nhưng nghèo khó nhưng ông vẫn ăn chơi. Xã hội đang đảo điên vì ngọn gió Tây, xuất hiện những tiểu thương, tiểu chủ giàu có học làm sang. Nho gia chân chính, những kẻ sĩ bất đắc chí bị đẩy ra ngoài lìa xã hội, thế là ông lao vào cuộc ăn chơi, nhà Nho ăn chơi phải đúng cách của nhà Nho, phải khác với bọn kinh doanh buôn bán nhiều tiến mà ít học. Tiếp theo Nguyễn Công Trứ với những bài hát nói tả rất chi tiết buổi đi chơi, ta gặp lại dáng vẻ cao ngạo, phóng túng của nhà Nho buổi giao thời trong thơ Tú Xương. Ông hay tếu táo cho tài đổ bác, hát trầu văn của mình.
Bài bạc kiệu cờ cao nhất xứ
Rượu chè trai gái đủ tam khoang.
[Tự cười mình]
Ông đưa những thú vui vào trong thơ một cách mộc mạc không dấu diếm. Trên thực tế nghe hát, xem hát thời nào chẳng có. Thế kỉ trước những buổi đi chơi, tụ họp của nhà Nho thường vóng bóng trong thơ ca. Vì họ còn ràng buộc bởi cái luân thường mà xã hội đang tôn thờ, họ bị ràng buộc bới những giá trị đạo đức mang tính chuẩn mực đến mức khó có thể thật. Nhưng ở thời điểm này lại khác, không có cái gọi là “quân quân, thần thần” như trước thì vì cớ gì mà phải tránh né nữa. Vì thế Tú Xương cao ngạo viết:
Biết chi, cũng chẳng biết gì
Biết ngồi Thống Bảo, biết đi ả đầu
Biết thuốc lá, biết chè tầu
Cao lâu biết vị, thanh lâu biết mùi.
[Hỏi ông trời]
Hình ảnh người phụ nữ trong thơ Tú Xương khác hẳn với những người phụ nữ ta từng gặp trong văn chương trung đại. Những thế kỉ trước trong văn chương người phụ nữ thường ít xuất hiện. Nhà Nho chủ trương viễn nữ sắc: “sắc là giặc đam làm chi”. Cho nên nếu họ xuất hiện là đại diện cho những chướng ngại kiểu như những người đẹp làm khuynh thành khuynh quốc như Điêu Thuyền, Tây Thi…, hay là đại diện cho yêu ma, là mầm mống của hiểm họa như những câu chuyện trong Truyền kì mạn lục. Đến cuối thế kỉ 18, những biến đổi của xã hội đem đến sự vận động trong văn học hướng về cuộc sống chân thực của con người, các nhà nho nhân đạo chủ nghĩa như Nguyễn Du, Đặng Trần Côn đã có những lời bênh vực cho sắc đẹp và đề cao giá trị của người phụ nữ. Thế nhưng cảm hứng chủ đạo trong giai đoạn văn học này là “tài mệnh tương đố”, người phụ nữ hầu hết là những người tài, sắc có mối quan hệ trực tiếp hay gián tiếp với giới thượng lưu, với khách phong tình trong xã hội. Đó là những ca nhi, cô đầu , kĩ nữ hay những chinh phụ… Phải đến Tú Xương thì người phụ nữ mới hiện lên đầy màu sắc như thế. Đó là hình ảnh bà Tú “lặn lội mom sông” để chắt chiu tiền bạc “nuôi đủ năm con với một chồng”, là người đảm bảo cuộc sống cho cả gia đình “tiền bạc phó mặc con mụ kiếm”. Rồi hình ảnh những cô gái đi buôn mới thật sinh động. Dưới ngòi bút của Tú Xương cái cô gái buôn thật ghê gớm:
Giời còn bể đó , tùy ngang dọc
Người phải cua đâu, chớ hãi hùng.
Buôn trứng những toan kề cửa lỗ
Sợ còng chẳng dám động chân lông.
[Vịnh cô cáy chợ Rồng]
Cái gọi là “công, dung ,ngôn, hạnh” đang có những thay đổi trong hoàn cảnh mới. Tất nhiên trong mắt của một nhà thơ trào phúng thì có phần cường điệu hóa, nhưng trong buổi đương thời sao có thể có những cô gái sống trong cảnh “êm đêm chướng rủ màn che; tường đông ong bướm đi về mặc ai”, thời cuộc mới đã làm thay đổi con người. Tú Xương đặc biệt để ý đến những cô gái đi buôn và những cô gái lấy chồng Tây. Nói đến buôn bán đã là một cái ác cảm với nhà Nho rồi, lại còn là những cô gái đi buôn thì ấn tượng càng mạnh :
Nước buôn như chị mới ăn người
Chị thấy ai mua chị cũng cười
Chiều khách qua hơn nhà thổ ế
Đắt hàng như thế mớ tôm tươi
Tiền hàng kẻ thiếu , mi thừa đủ
Giá gạo ai năm, tớ vẫn mười
[Gái buôn]
Tây vào nước ta chẳng bao lâu thế mà lấy chồng Tây đã trở thành “mốt” thời thượng. Nhà thơ có cái nhìn xếch mé vời những cô gái lấy chồng Tây:
Hẩu lố, khách đà ba bảy chú
Mét xì , tây cũng bốn năm ông
[Phòng không]
Cô Kí sao mà đã chết ngay
Ô hay, trời chẳng nể ông Tây
…..
Gớm thay cho những cô con gái
Mà vẫn đua nhau lấy các thầy.
[Mồng hai tết, viếng cô Kí]
Hình ảnh những cô gái đang bắt nhịp cùng thời đại, thật mới lạ trong văn chương. Tuy rằng với ngòi bút trào phúng thì họ hiện ra chẳng mấy tươi đẹp, nhưng trong một xã hội phương Đông gần 10 thế kỉ qua, phụ nữ ẩn mình trong chốn “hương vi”, và bị nhà Nho trói buộc trong hai chữ “tiết hạnh”, thì các cô đã mang đến một vận động lớn cho văn học. Các cô thật khác lạ với văn chương đài các, văn chương cử tử nhưng lại có phần gần gũi với văn chương bình dân.
Một trong những cảm hứng quan trọng thời kì này là cảm hứng yêu nước. Lồng ghép trong văn chương trào phúng với những bức tranh sinh động về cuộc sống con người là tấm lòng yêu nước của tác giả. Tuy nhiên tình cảm yêu nước của nhà thơ được thể hiện rất thầm kín, ông không có những lời đanh thép như Nguyễn Trãi “bui có một lòng trung lẫn hiếu; mài không khuyết nhuộm không đen”, không phải là thể hiện trực tiếp “đêm ngày cuồn cuộn nước triều đông” mà đó là lòng yêu nước được ẩn sâu trong những tiếng cười chua xót, trong những hoài niệm của nhà thơ . Ông thương xót số phận của con người, thương cho những người nghèo trong xã hội thực dân :
Họ đầy đọa mãi dân cày cuốc
Ai xét soi cho cảnh học trò
[Thề với người ăn xin]
Đôi khi được thể hiện trong những cái giật mình trong đêm “Giật mình còn tưởng tiếng ai gọi đò”, hay sự trằn trọc “Việc gì mà thức một mình ta”. Hay trong thắc mắc rất đơn giản:
“Nghe nói miền Nam trời đại hạn
Sao không san nước để cho vừa”
[lụt năm Bình Ngọ]
“Nhân tài đất bắc nào ai đó
Ngoảnh cổ mà trông cảnh nước nhà”
Tấm lòng yêu nước còn thể hiện trong những phiền muộn, bực tức :
Người bảo ông điên, ông chẳng điên
Ông thương, ông tiếc, ông hóa phiền,
[Thói đời]
Thái độ bất hợp tác với thực dân Pháp, đau lòng với thực tại, Tú Xương không ít lần muốn chạy trốn. Ông muốn “đui con mắt” như Nguyễn Đình Chiểu :
Muốn mù trời chẳng cho mù
Giương mắt trông chi buổi bạc tình
[ Đau mắt]
Hay tìm sự vỗ về của tôn giáo, để lẩn tránh thực tại, quên đi thực tế:
Gần chùa gần cảnh ta tu quách
Cửa phật quanh năm sẵn áo sồng
Tinh thần yêu nước của Tú Xương thể hiện rất phong phú với rất nhiều trạng thái cảm xúc. Nhưng đáng chú ý nhất ở Tú Xương tuyệt nhiên không còn tâm trạng chờ đợi “trông tin quan như trời hạn trông mưa”, với những thắc mắc “hỏi trang dẹp loạn rày đâu vắng” [Nguyễn Đình Chiểu] giống như những nhà Nho khác. Trong văn chương trung đại chủ đề trung quân ái quốc thường gắn liền với nhau:
“Sống đánh giặc thác cũng đánh giặc
Sống thờ vua, thác cũng thời vua”
[Nguyễn Đình Chiểu]
Trong thơ Tú Xương không còn hình ảnh quân vương trong vai trò dẹp loạn. Ông cũng chưa một lần đề cập đến chuyện đánh Tây, mà ông có tâm lí chở đợi kết cục của những cuộc chuyển vần này ra sao:
“Sống lâu, lâu để làm gì nhỉ
Lâu để mà xem cuộc chuyển vần.
Tú Xương nổi bật với dòng văn chương trào phúng, ông không giống như những nhà thơ yêu nước đương thời hướng ngòi bút vào ngợi ca lòng yêu nước của nhân dân. Không như Nguyễn Đình Chiểu để chống lại những dòng tư tưởng mà Pháp đang tích cực tuyên truyền, ông quay về cố thủ trong tư tưởng Nho giáo, khẳng định những giá trị truyền thống của Nho giáo. Tú Xương đã nhìn thẳng vào thực trạng suy vi của Nho giáo và sự đồi bại của một số nhà Nho. Nếu như Nguyễn Đình Chiểu nhà văn thơ yêu nước của Nam Bộ hướng vào ngợi ca tinh thần yêu nước của quần chúng nhân dân, thì Tú Xương lại tìm cách bóc trần những thứ lai căng trong xã hội. Con người thành thị trong mắt ông đang tha hóa về chất. Nhưng có thể nhận thấy, những con người thành thị đó ta còn gặp lại ở những tác phẩm của Vũ Trọng Phụng, hay Nguyên Hồng. Mỗi văn nhân có một cách nhìn đời, không thể đánh giá ai tích cực ai tiêu cực mà chỉ nhận thấy rằng con mắt nhìn đời xếch mé luôn có sự so sánh với những gì tốt đẹp của cuộc sống. Ông đưa ra những cái lai căng nhưng đồng thời đã ngầm hướng người đọc đến cái bản sắc. Từ đây ta có thể hiếu, tại sao thơ Tú Xương trào lộng thế mà trở thành đặc sắc của vùng đất học Thành Nam.
————–———