Kháng thuốc kháng sinh là khả năng của vi khuẩn chống lại được các tác dụng của thuốc do vi khuẩn thay đổi theo cách làm giảm hiệu quả của các thuốc kháng sinh, hóa chất và các chất khác. Từ đó, vi khuẩn vẫn tồn tại, tiếp tục nhân lên, gây ra nhiều tác hại.
Hỏi: Thuốc kháng sinh là gì?
Trả lời: Thuốc kháng sinh hay còn gọi là chất kháng khuẩn, là thuốc chống lại các nhiễm trùng gây ra do vi khuẩn ở cả người và động vật. Thuốc kháng sinh chống lại các nhiễm trùng này bằng cách tiêu diệt vi khuẩn hoặc là tạo khó cho sự phát triển và nhân lên của vi khuẩn. Về mặt kỹ thuật, thuật ngữ “chất kháng khuẩn” dùng để chỉ cả hợp chất tự nhiên và hợp chất tổng hợp; tuy nhiên, người ta thường sử dụng thuật ngữ “thuốc kháng sinh” để ám chỉ cả hai
Hỏi: Vậy kháng thuốc kháng sinh là gì?
Trả lời: Kháng thuốc kháng sinh là khả năng của vi khuẩn chống lại được các tác dụng của thuốc kháng sinh. Kháng thuốc kháng sinh xảy ra khi vi khuẩn thay đổi theo cách làm giảm hiệu quả của thuốc, hóa chất và các chất khác có tác dụng điều trị hoặc dự phòng nhiễm trùng. Từ đó, vi khuẩn vẫn tồn tại, nhân lên và gây ra nhiều tác hại hơn.
Hỏi: Tại sao nói kháng thuốc kháng sinh là vấn đề sức khỏe của cộng đồng?
Trả lời: Kháng thuốc kháng sinh được coi là một trong những vấn đề sức khỏe cộng đồng đang phải đối mặt trên phạm vi toàn cầu. Nó có thể khiến cho những bệnh mà trước kia được điều trị dễ dàng bằng thuốc kháng sinh trở thành những nhiễm trùng nguy hiểm, làm kéo dài những tổn hại sức khỏe cho con người. Vi khuẩn khán thuốc kháng sinh có thể lây lan cho thành viên gia đình, bạn bè và có thể đe dọa cộng đồng. Khi vi khuẩn kháng thuốc thường khó bị tiêu diệt hơn và rất tốn kém để điều trị. Trong một số trường hợp, nhiễm khuẩn kháng thuốc kháng sinh có thể dẫn tới tàn tật nặng nề, thậm chí là tử vong.
Hỏi: Tại sao vi khuẩn lại kháng thuốc kháng sinh?
Trả lời: Sử dụng quá nhiều và lạm dụng thuốc kháng sinh có thể thúc đẩy sự phát triển của vi khuẩn kháng thuốc kháng sinh. Mỗi khi một người sử dụng thuốc kháng sinh, các vi khuẩn nhậy cảm bị tiêu diệt, nhưng các vi khuẩn kháng thuốc kháng sinh vẫn tồn tại để phát triển và nhân lên. Đây là cái cách sử dụng lặp đi lặp lại thuốc kháng sinh có thể làm tăng số lượng các vi khuẩn kháng thuốc. Ngoài ra còn do tự ý tăng, giảm liều dùng và và không tuân thủ theo thời gian điều trị hay sử dụng kháng sinh mạnh khi chưa cần thiết.
Hỏi:Vậy việc sử dụng kháng sinh không đúng sẽ gây ra hậu quả nào?
Trả lời: Việc sử dụng kháng sinh chữa các bệnh do virút hoặc dùng kháng sinh mạnh khi chưa cần thiết sẽ gây ra sự lãng phí và tốn kém vô ích. Tự dùng thuốc kháng sinh chữa bệnh hoặc chữa bệnh theo đơn thuốc của người khác khiến cho bệnh không khỏi mà còn dẫn đến nhiều biến chứng, làm cho việc chữa trị bệnh sẽ kéo dài hơn. thuốc còn có thể gây ra các tác dụng phụ không mong muốn cho người dùng.
Vì vậy, nhiều người tùy tiện dùng kháng sinh không những không khỏi bệnh mà còn tăng thêm bệnh. Bên cạnh đó, việc dùng thuốc kháng sinh bừa bãi có nguy cơ dẫn đến cơ thể người bệnh phát sinh những loại vi khuẩn đề kháng thuốc kháng sinh và sản sinh ra chủng loại vi khuẩn thế hệ sau có mức độ đề kháng cả với loại kháng sinh cực mạnh, khi bị bệnh nặng sẽ không có loại kháng sinh mạnh hơn để dùng. Người bệnh thậm chí sẽ tử vong bởi những nhiễm khuẩn thông thường.
Hỏi: Còn vi khuẩn kháng thuốc kháng sinh như thế nào?
Trả lời: Vi khuẩn có thể trở nên kháng với thuốc kháng sinh theo một vài cách thức như: Một số vi khuẩn có thể “vô hiệu hóa” một thuốc kháng sinh bằng việc thay đổi thuốc theo cách làm cho thuốc vô hại.
Những loại vi khuẩn khác đã học được cách thức bơm thuốc kháng sinh trở ra bên ngoài vi khuẩn trước khi thuốc có thể gây hại. Một vài vi khuẩn có thể thay đổi cấu trúc vỏ của chúng sao cho thuốc kháng sinh không có cách nào gắn vào vi khuẩn để tiêu diệt.
Sau khi tiếp xúc với thuốc kháng sinh, đôi khi một trong số các vi khuẩn có thể sống sót bởi vì nó tìm ra cách chống lại thuốc kháng sinh. Thậm chí nếu một vi khuẩn trở nên kháng với thuốc kháng sinh, thì sau đó nó có thể nhân lên và thay thế tất cả vi khuẩn đã bị tiêu diệt.
Điều đó có nghĩa là việc tiếp xúc với thuốc kháng sinh đã tạo ra một áp lực chọn lọc làm cho các vi khuẩn sống sót có khả năng trở nên kháng thuốc hơn. Vi khuẩn cũng có thể trở nên kháng thuốc thông qua đột biến vật chất di truyền của chúng.
Hỏi: Xin cho biết những khuyến cáo nào để tránh kháng thuốc khi sử dụng kháng sinh
Trả lời: Dưới đây là việc ta nên làm giúp ngăn ngừa sự kháng thuốc kháng sinh:
1. Đối với người bệnh
- Không được tự ý dùng thuốc kháng sinh để điều trị bệnh. Muốn biết bệnh tình của mình có nên uống thuốc kháng sinh không, cần tham khảo ý kiến của bác sĩ;
- Nên sử dụng kháng sinh theo sự chỉ định của các bác sĩ điều trị. Tuân thủ đúng quy trình điều trị, không được tự ý ngưng uống thuốc hoặc thay đổi thuốc khác;
- Không nên dùng các loại kháng sinh đã qua sử dụng còn thừa lại;
- Sử dụng đúng loại thuốc kháng sinh được chỉ định và dùng đủ liều lượng được kê. Hạn chế sử dụng các kháng sinh mạnh hay phổ rộng nếu không thực sự cần;
- Không nên tự ý cho người khác dùng kháng sinh theo chỉ định của mình;
- Không sử dụng kháng sinh vì các bệnh nhiễm trùng do vi rút như cảm lạnh, cúm.
2. Đối với nhân viên Y tế
- Chỉ kê đơn thuốc kháng sinh khi mang lại lợi ích cho bệnh nhân;
- Kê đơn thuốc nhắm vào vi khuẩn có khả năng gây bệnh cho bệnh nhân của họ khi thuốc có thể mang lại lợi ích;
- Khuyến khich bệnh nhân sử dụng thuốc theo hướng dẫn;
- Hợp tác giữa thầy thuốc với thầy thuốc, giữa thầy thuốc với bệnh nhân trong việc sử dụng kháng sinh thích hợp;
- Liên tục cập nhật và thực hiện theo hướng dẫn thực hành lâm sàng đối với các bệnh nhiễm trùnh thông thường.
3. Đối với với các nhà quản lý:
Tăng cường đào tạo, nâng cao kiến thức chuyên môn cho đội ngũ cán bộ y tế, kiểm tra giám sát thường xuyên việc kê đơn thuốc của các bác sĩ có đúng với quy định hay không. Giám sát hoạt động của các nhà thuốc, xử lý nếu các nhà thuốc không đạt chuẩn GPP, giám sát chặt chẽ chất lượng của các loại thuốc lưu hành trên thị trường.
Nhìn chung, kháng sinh là một trong những phương tiện giúp con người điều trị bệnh tật và giữ gìn sức khỏe. Kháng sinh có rất nhiều lợi ích cho đời sống con người. Tuy nhiên do con người quá lạm dụng hoặc sử dụng thuốc sai cách khiến kháng sinh tiềm ẩn nhiều nguy cơ gây kháng thuốc và có hại cho sức khỏe con người. Hãy trở thành người sử dụng thông minh để duy trì sức khỏe cho bản thân và chống lại hiện tượng kháng thuốc.
Nguyễn Minh Thời
TTYT Tịnh Biên
Văn phòng Sở Y tế An Giang
Khi bị mắc bệnh nhiễm khuẩn thực sự, nếu có chỉ định dùng thuốc kháng sinh thì sẽ gặp nhiều khó khăn do kháng thuốc.
Tác dụng diệt vi khuẩn và cơ chế kháng kháng sinh của vi khuẩn
Các loại kháng sinh có thể diệt được vi khuẩn nhờ những tác dụng chính như ức chế tổng hợp màng tế bào của vi khuẩn, kích hoạt các men phá hủy màng tế bào của vi khuẩn, tăng tính thấm màng tế bào vi khuẩn, cản trở tổng hợp protein và chuyển hóa acid nucleic của vi khuẩn.
Khả năng diệt khuẩn và kìm hãm sự phát triển của vi khuẩn có liên quan trực tiếp đến nồng độ kháng sinh ở trong máu hoặc trong ổ nhiễm khuẩn. Do đó việc sử dụng kháng sinh phải đúng liều lượng và đúng thời gian cho liệu trình điều trị và phải dựa vào kháng sinh đồ để biết tình trạng nhạy cảm hoặc kháng thuốc của từng loại vi khuẩn đang gây bệnh. Như vậy bán thuốc kháng sinh nhất thiết phải có đơn thuốc của bác sĩ.
Vi khuẩn sau khi tiếp xúc với một loại kháng sinh, một số bị tiêu diệt, một số có thể thay đổi trong quá trình đấu tranh sinh tồn để trở nên kháng kháng sinh đó. Sau khi có sự đề kháng xuất hiện, nó sẽ lan truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác, từ vi khuẩn này sang vi khuẩn khác, tạo nên một quần thể kháng kháng sinh và từ đó việc dùng kháng sinh trong những lần sau có thể không có kết quả hoặc ít hiệu quả.
Vi khuẩn tạo ra sự đề kháng bằng cách làm cho kháng sinh không thấm vào màng để diệt vi khuẩn, làm cho kháng sinh không tiếp xúc được với vi khuẩn để tác động, tạo ra các chất làm mất tác động của kháng sinh và tạo ra các chất phá hủy cấu trúc hóa học của kháng sinh.
Sự kháng kháng sinh của vi khuẩn một phần là do tự nhiên vì quá trình đấu tranh để sinh tồn của vi khuẩn, một phần là do sử dụng kháng sinh không đúng cách. Trong thực tế điều trị hiện nay, có một số nguyên nhân gây nên sự đề kháng kháng sinh của vi khuẩn như:
- Dùng thuốc kháng sinh không đủ thời gian, không đủ liều lượng làm cho vi khuẩn chưa bị tiêu diệt hết và biến đổi để trở nên kháng thuốc.
- Việc lạm dụng thuốc kháng sinh thành thói quen và phổ biến như không có bệnh nhiễm khuẩn cũng dùng kháng sinh làm cho các vi khuẩn có lợi cho cơ thể bị tiêu diệt, tạo điều kiện cho các vi khuẩn gây bệnh kháng lại với kháng sinh.
- Dùng thuốc kháng sinh không đúng loại như khi bị mắc bệnh nhiễm khuẩn nhạy cảm với kháng sinh này lại dùng loại kháng sinh khác, làm cho vi khuẩn không bị tiêu diệt mà còn biến đổi để kháng lại với kháng sinh.
Nguyên tắc sử dụng kháng sinh
Nguyên tắc quan trọng nhất trong sử dụng kháng sinh là theo đúng chỉ định của bác sĩ, chỉ sử dụng kháng sinh khi có nhiễm khuẩn, lựa chọn và phối hợp các kháng sinh hợp lý... Ngoài ra cũng nên lưu ý một số nguyên tắc lớn đối với bệnh nhân khi dùng kháng sinh như:
+ Thời điểm uống thuốc
- Để thuốc kháng sinh có tác dụng tối đa, nên uống thuốc vào lúc đói như uống thuốc xa bữa ăn, trừ một số kháng sinh có tác dụng không mong muốn ở đường tiêu hóa thì mới uống vào lúc no. Một số bệnh nhân uống thuốc pefloxacin có thể bị cảm giác cồn cào trong bụng, vì vậy có thể uống thuốc vào lúc no.
- Thường các loại thuốc kháng sinh được uống 2 lần trong ngày, cách nhau khoảng 12 giờ, trừ khi có chỉ định khác của bác sĩ. Bác sĩ có thể chỉ định uống kháng sinh 1 lần trong ngày như kháng sinh chống lao, chỉ uống 1 lần vào buổi sáng.
+ Liều lượng và thời gian dùng thuốc
- Liều lượng thuốc hàng ngày phải được dùng đúng theo chỉ định của bác sĩ. Không nên tự ý tăng hay giảm liều, nhất là giảm liều sẽ làm cho kháng sinh tác dụng không đầy đủ và gây nên kháng thuốc. Trường hợp tương đối khá phổ biến là bệnh nhân dùng thuốc một vài ngày, mặc dù chưa hết liều nhưng thấy bệnh đỡ nên tự ý giảm liều hoặc ngừng thuốc. Điều này có thể sẽ làm bệnh nặng lên trong đợt điều trị đó và gây kháng thuốc trong tương lai.
- Thời gian sử dụng thuốc kháng sinh cũng phải đảm bảo đúng quy định. Thông thường kháng sinh được dùng từ 7 đến 10 ngày. Một số loại kháng sinh có thể được chỉ định dùng trong 5 ngày; cá biệt chỉ có loại dùng trong 3 ngày như thuốc azithromycin chỉ dùng trong 3 ngày là đủ liều. Cũng có những trường hợp kháng sinh được dùng nhiều ngày hơn để điều trị tỉnh trạng nhiễm trùng huyết, bệnh lao, bệnh thương hàn, bệnh giang mai…
+ Theo dõi tác dụng không mong muốn của thuốc
Các tác dụng không mong muốn khi sử dụng kháng sinh thường gặp là:
- Tiêu chảy là phản ứng hay gặp nhất do khi uống kháng sinh thì các vi khuẩn có lợi trong đường tiêu hóa cũng bị tiêu diệt làm cho rối loạn tiêu hóa và thường biểu hiện bằng tiêu chảy. Tiêu chảy do dùng kháng sinh thường xuất hiện từ 2 đến 3 ngày sau khi uống thuốc và chỉ ở mức độ nhẹ, tự hết sau khi uống hết liều thuốc nên không cần điều trị.
- Buồn nôn, đau bụng… có thể xảy ra với nhóm thuốc tetraxyclin, nhóm quinolon…
- Sạm da có thể xảy ra với nhóm thuốc quinolon và bệnh nhân được khuyên tránh tiếp xúc với ánh nắng mặt trời trong thời gian uống thuốc.
- Đau đầu, mất ngủ, bồn chồn hay xảy ra với nhóm thuốc quinolon.
- Cảm giác có vị kim loại ở trong miệng hay xảy ra với thuốc metronidazol.
Trước khi dùng một loại kháng sinh nào đó, người bệnh nên đọc kỹ hướng dẫn sử dụng để biết các tác dụng không mong muốn có thể xảy ra. Khi có tác dụng không mong muốn, nên thông báo cho bác sĩ biết để được tư vấn cách xử trí.
+ Theo dõi các phản ứng dị ứng của thuốc
- Phản ứng dị ứng quan trọng và nguy hiểm nhất là sốc phản vệ thường xảy ra với nhóm thuốc betalactam. Phản ứng được biểu hiện bằng dấu hiệu tím tái, đau bụng dữ dội, khó thở, da nổi vân tím. Bệnh nhân nhanh chóng bị rơi vào tình trạng trụy tim mạch và tử vong nếu không được điều trị tích cực tại bệnh viện. Cách phòng tránh hiệu quả nhất là hỏi tiền sử dị ứng thuốc trước đây của bệnh nhân. Nếu bệnh nhân có tiền sử dị ứng với bất cứ thuốc nào của nhóm thuốc betalactam thì không được dùng thuốc của nhóm này.
- Các phản ứng dị ứng khác cũng giống như các phản ứng dị ứng thông thường, được biểu hiện bằng triệu chứng sốt, nổi sẩn đỏ ngoài da, viêm da cấp tính như hội chứng Steven-Johnson, hội chứng Lyell; phù Quinck, ngứa mắt, khó thở, lên cơn hen suyễn... Cách xử trí là ngừng ngay thuốc đang dùng và đến cơ sở y tế gần nhất để được điều trị.
+ Theo dõi các biến chứng hay tai biến do độc tính của thuốc kháng sinh
Khi sử dụng một số loại thuốc kháng sinh, người bệnh có thể bị các biến chứng hay tai biến do độc tính của thuốc, vì vậy cần theo dõi để cung cấp thông tin cho bác sĩ xử trí như:
- Tổn thương thần kinh thính giác do dùng thuốc streptomycine hoặc một số thuốc kháng sinh nhóm aminoglycosid;
- Tổn thương thần kinh thị giác do sử dụng cloramphenicol kéo dài;
- Viêm đa rễ thần kinh do sử dụng rimifon kéo dài
- Nhiễm độc thận làm viêm thận kẽ, suy thận... khi dùng thuốc gentamycine, vancomycine, colistin, amphotericin B, rifampicin…
- Tổn thương gan có thể xảy ra khi sử dụng thuốc tetracycline, rifampicin, rimifon, amphotericin B…
- Tai biến về máu như thiếu máu huyết tán, giảm bạch cầu-tiểu cầu, suy tủy khi dùng các loại kháng sinh như sulfamid, streptomycin, cloramphenicol liều cao…
Một trong những cách để làm hạn chế các tai biến do độc tính của thuốc kháng sinh là chỉ sử dụng kháng sinh khi có chỉ định và đơn thuốc của bác sĩ.
Khuyến cáo cần thiết
Để kháng sinh thực sự là loại thuốc phát huy được tác dụng, hiệu quả trong điều trị các trường hợp bệnh nhiễm khuẩn. Việc sử dụng kháng sinh cần phải bảo đảm các nguyên tắc quy định, sự hiệu quả, an toàn và hợp lý... để khắc phục tình trạng kháng kháng sinh khá phổ biến hiện nay do sự lạm dụng quá mức của người bệnh, kể cả bác sĩ, nhân viên y tế và nhân viên nhà thuốc. Khi bị mắc bệnh nhiễm khuẩn mà không còn hoặc không có thuốc kháng sinh để chữa sẽ gây nên những hệ lụy tai hại có thể không lường trước được.
Nguồn: Viện Sốt rét - Ký Sinh trùng - Côn trùng Quy Nhơn