Giáo dục kỹ năng sống cho học sinh tiểu học thông qua môn học tự nhiên và xã hội

Header Page 1 of 161. BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI 2 VI THỊ THU HUYỀN GIÁO DỤC KĨ NĂNG SỐNG CHO HỌC SINH LỚP 3 THÔNG QUA DẠY HỌC MÔN TỰ NHIÊN VÀ XÃ HỘI LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC HÀ NỘI, 2016 Footer Page 1 of 161. Header Page 2 of 161. BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI 2 VI THỊ THU HUYỀN GIÁO DỤC KĨ NĂNG SỐNG CHO HỌC SINH LỚP 3 THÔNG QUA DẠY HỌC MÔN TỰ NHIÊN VÀ XÃ HỘI Chuyên ngành: Giáo dục học [Bậc tiểu học] Mã số: 60140101 LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC Người hướng dẫn khoa học: TS. Phạm Quang Tiệp HÀ NỘI, 2016 Footer Page 2 of 161. Header Page 3 of 161. LỜI CẢM ƠN Để hoàn thành luận văn thạc sĩ này, bản thân tôi đã nhận được sự giúp đỡ của các tập thể và cá nhân. Trước hết tôi xin bày tỏ lòng biết ơn chân thành đến thầy TS. Phạm Quang Tiệp người hướng dẫn và giúp đỡ tôi trong việc định hướng về nôi dung đề tài, phương pháp nghiên cứu khoa học và nhiệt tình giúp đỡ tôi trong suốt quá trình nghiên cứu để tôi hoàn thành luận văn này. Tôi xin trân trọng cảm ơn sâu sắc tới Ban lãnh đạo trường Đại học Sư phạm Hà Nội 2 và các thầy cô giáo Khoa Giáo dục tiểu học, Thư viện trường Đại học Sư phạm Hà Nội 2 đã tạo điều kiện thuận cho tôi học tập và nghiên cứu trong quá trình làm đề tài luận văn. Tôi cũng xin trân trọng gửi lời cảm ơn tới Lãnh đạo, chuyên viên phòng Giáo dục Thị xã Phú Thọ; Ban giám hiệu, giáo viên các trường tiểu học: Hùng Vương, Phong Châu, Trường Thịnh, Lê Đồng, Hà Lộc đã tạo điều kiện và nhiệt tình giúp đỡ tôi trong quá trình học tập cũng như cung cấp thông tin cần thiết phục vụ cho đề tài nghiên cứu. Bản thân tôi dù đã cố gắng rất nhiều để hoàn thành luận văn, song chắc chắn không tránh khỏi những thiếu sót, kính mong các thầy cô giáo và các bạn đồng nghiệp thông cảm, giúp đỡ đưa ra những chỉ dẫn quý báu cho tôi. Tôi xin trân trọng cảm ơn! Hà Nội, tháng 11 năm 2016 Tác giả luận văn Vi Thị Thu Huyền Footer Page 3 of 161. Header Page 4 of 161. LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu trong luận văn là trung thực. Những kết luận khoa học của luận văn chưa được công bố trong bất kì công trình nào khác. Hà Nội, tháng 11 năm 2016 Tác giả luận văn Vi Thị Thu Huyền Footer Page 4 of 161. Header Page 5 of 161. MỤC LỤC PHẦN MỞ ĐẦU ........................................................................................................ 1 Chương 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN CỦA VIỆC GIÁO DỤC KĨ NĂNG SỐNG CHO HỌC SINH LỚP 3 THÔNG QUA DẠY HỌC MÔN TỰ NHIÊN VÀ XÃ HỘI . 5 1.1. Lịch sử nghiên cứu vấn đề ................................................................................... 5 1.1.1. Trên thế giới .................................................................................................. 5 1.1.2. Ở Việt Nam ................................................................................................... 8 1.2. Kĩ năng sống và giáo dục kĩ năng sống ............................................................. 14 1.2.1. Kĩ năng sống ............................................................................................... 14 1.2.2. Phân loại kĩ năng sống ................................................................................ 16 1.2.3. Giá trị của kĩ năng sống trong đời sống con người..................................... 18 1.2.4. Giáo dục kĩ năng sống ................................................................................ 20 1.2.5. Con đường giáo dục kĩ năng sống cho người học ...................................... 22 1.3. Đặc điểm của học sinh tiểu học ......................................................................... 24 1.3.1. Đặc điểm tâm lí ........................................................................................... 24 1.3.2. Đặc điểm sinh lí .......................................................................................... 26 1.3.3. Đặc điểm học tập kĩ năng ........................................................................... 27 1.4. Đặc trưng môn Tự nhiên - Xã hội lớp 3 và vấn đề tích hợp giáo dục kĩ năng sống ........................................................................................................................... 28 1.4.1. Đặc trưng môn Tự nhiên - Xã hội lớp 3 ..................................................... 28 1.4.2. Vai trò của môn Tự nhiên - Xã hội lớp 3 trong giáo dục kĩ năng sống cho học sinh .......................................................................................................... 29 1.4.3. Khả năng giáo dục kĩ năng sống cho học sinh lớp 3 qua dạy học môn Tự nhiên và xã hội ................................................................................................ 30 1.4.4. Điều kiện để GDKNS cho học sinh lớp 3 thông qua dạy học môn Tự nhiên và xã hội ...................................................................................................... 32 Kết luận chương 1 ..................................................................................................... 33 Footer Page 5 of 161. Header Page 6 of 161. Chương 2.THỰC TRẠNG GIÁO DỤC KĨ NĂNG SỐNG CHO HỌC SINH LỚP THÔNG QUA DẠY HỌC MÔN TỰ NHIÊN VÀ XÃ HỘI ....................... 35 2.1. Khái quát về môn Tự nhiên và xã hội lớp 3 ....................................................... 35 2.1.1. Mục tiêu môn học ....................................................................................... 35 2.1.2. Nội dung môn học....................................................................................... 36 2.2. Thực trạng giáo dục kĩ năng sống cho học sinh lớp 3 thông qua dạy học môn tự nhiên và xã hội .......................................................................................................... 37 2.2.1. Mục tiêu điều tra ......................................................................................... 37 2.2.2. Nội dung điều tra ........................................................................................ 37 2.2.3. Đối tượng và phương pháp điều tra ............................................................ 38 2.2.4. Kết quả điều tra ........................................................................................... 41 Kết luận chương 2 ..................................................................................................... 53 Chương 3. BIỆN PHÁP GIÁO DỤC KĨ NĂNG SỐNG CHO HỌC SINH LỚP 3 THÔNG QUA DẠY HỌC MÔN TỰ NHIÊN XÃ HỘI .................................... 54 3.1. Nguyên tắc đề xuất biện pháp ............................................................................ 54 3.2.1. Đảm bảo nguyên tắc chung trong giáo dục kĩ năng sống cho người học ... 54 3.2.2. Phù hợp với đặc trưng của môn Tự nhiên và xã hội lớp 3 ......................... 55 3.2.3. Phù hợp với thực tiễn giáo dục Tiểu học hiện nay ..................................... 55 3.2. Một số biện pháp giáo dục kỹ năng sống cho học sinh lớp 3 thông qua dạy học môn Tự nhiên và xã hội............................................................................................. 57 3.2.1. Xác định một số kĩ năng sống cần hình thành cho học sinh lớp 3 thông qua dạy học môn Tự nhiên và xã hội........................................................................... 57 3.2.2. Thiết kế các bài học trong môn Tự nhiên và xã hội lớp 3 có lồng ghép, tích hợp nội dung giáo dục kĩ năng sống ..................................................................... 64 3.2.3. Xây dựng môi trường dạy học môn Tự nhiên và xã hội lớp 3 hướng vào việc rèn luyện kĩ năng sống cho học sinh .............................................................. 74 3.3. Thực nghiệm sư phạm ........................................................................................ 79 3.3.1. Mục đích thực nghiệm ................................................................................ 79 3.3.2. Đối tượng thực nghiệm................................................................................ 79 3.3.3. Nội dung thực nghiệm ................................................................................ 79 Footer Page 6 of 161. Header Page 7 of 161. 3.3.4. Tiến trình thực nghiệm ............................................................................... 80 3.3.5. Kết quả thực nghiệm .................................................................................... 82 Kết luận chương 3 ..................................................................................................... 90 KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ ................................................................................ 91 TÀI LIỆU THAM KHẢO ...................................................................................... 93 PHỤ LỤC ................................................................................................................. 97 Footer Page 7 of 161. Header Page 8 of 161. DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT Chữ viết tắt Viết đầy đủ KN Kĩ năng KNS Kĩ năng sống GDKNS Giáo dục kĩ năng sống GV Giáo viên HS Học sinh TN Thực nghiệm ĐC Đối chứng TB Trung bình THTP Trung học phổ thông TN-XH Tự nhiên – xã hội ND Nội dung PP Phương pháp KTDH Kĩ thuật dạy học UNESCO Tổ chức giáo dục - Khoa học - Văn hóa quốc tế UNFPA Quỹ dân số Liên Hiệp Quốc WHO Tổ chức Y tế thế giới UNICEF Quỹ Nhi đồng Liên Hiệp Quốc Footer Page 8 of 161. Header Page 9 of 161. DANH MỤC BẢNG, BIỂU Bảng 2.1. Tổng hợp đánh giá các KNS của học sinh lớp 3 ...................................... 41 Bảng 2.2: Trình độ của giáo viên dạy lớp 3..........................................................................44 Bảng 2.3. Mức độ sử dụng phương pháp, kĩ thuật trong dạy học môn Tự nhiên và xã hội lớp 3 ................................................................................................... 45 Bảng 2.4. Nhận thức của GV về bản chất của việc GDKNS .................................... 48 Bảng 2.5. Quan niệm của GV về việc GDKNS cho HS thông qua môn học ........... 49 Bảng 2.6. Mức độ thực hiện GDKNS cho HS thông qua dạy học môn TNXH 3 .... 50 Bảng 2.7. Nguyên nhân gây ảnh hưởng đến hiệu quả GDKNS ................................ 51 Bảng 3.1. Hệ thống bài học và nội dung GDKNS trong môn Tự nhiên và xã hội 3 66 Bảng 3.2. Mẫu thực nghiệm ...................................................................................... 79 Bảng 3.3. Kết quả kiểm tra môn Tự nhiên và xã hội của hai lớp TN và ĐC trước TN ............................................................................................................ 83 Bảng 3.4. Kết quả kiểm tra môn Tự nhiên và xã hội của hai lớp TN và ĐC sau TN ...................................................................................................... 84 Bảng 3.5. KNS của HS lớp TN và lớp ĐC trước TN ............................................... 85 Bảng 3.6. KNS của HS lớp TN và lớp ĐC sau TN .................................................. 87 Bảng 3.7. Kết quả bày tỏ thái độ của HS khi học môn Tự nhiên và xã hội .............. 88 Biểu đồ 2.1. Con đường GDKNS cho HS lớp 3 thông qua môn học TN - XH ........ 51 Biểu đồ 3.1. So sánh kết quả kiểm tra môn Tự nhiên và Xã hội lớp 3 của lớp TN và ĐC trước thực nghiệm ............................................................................. 83 Biểu đồ 3.2. So sánh kết quả kiểm tra môn Tự nhiên và Xã hội lớp 3 của lớp TN và ĐC sau thực nghiệm ................................................................................ 84 Footer Page 9 of 161. Header Page 10 of 161. 1 PHẦN MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài 1.1. Giáo dục trong xu hướng hiện nay không chỉ hướng vào mục tiêu tạo ra nguồn nhân lực đáp ứng yêu cầu phát triển kinh tế xã hội, mà còn hướng đến mục tiêu phát triển đầy đủ giá trị của mỗi cá nhân, giúp cho con người có năng lực để cống hiến, đồng thời sống thành công, tích cực và hiệu quả trong môi trường hoạt động của mình. Vì vậy, học kĩ năng sống trở thành quyền của người học và cũng là chìa khóa giúp nâng cao thành tích học tập trong nhà trường phổ thông. Cho nên, giáo dục kĩ năng sống cho người học đang trở thành một nhiệm vụ quan trọng đối với nền giáo dục trên thế giới nói chung và nước ta nói riêng. 1.2. Là cấp học nền tảng trong hệ thống giáo dục quốc dân, giáo dục tiểu học hiện nay đã và đang được đổi mới mạnh mẽ theo bốn trụ cột của giáo dục thế kỉ XXI, mà thực chất là cách tiếp cận kĩ năng sống, đó là: học để biết, học để làm, học để cùng chung sống và học để khẳng định mình. Rèn luyện kĩ năng sống cho học sinh tiểu học cũng đã được xác định là một trong những nội dung cơ bản của phong trào thi đua "Xây dựng trường học thân thiện, học sinh tích cực" giai đoạn 2008 2013. Đặc biệt, theo chỉ đạo của Bộ Giáo dục và Đào tạo, từ năm học 2011 - 2012, việc giáo dục kĩ năng sống cho học sinh qua các môn học và hoạt động giáo dục đã bước đầu được triển khai. Tuy nhiên, thực tiễn giáo dục tiểu học cho thấy, mặc dù vấn đề giáo dục kĩ năng sống đã và đang nhận được sự quan tâm lớn song chưa đáp ứng được yêu cầu thực tiễn, nhất là trong bối cảnh xã hội hiện đại ngày nay, trẻ phải đối mặt với nhiều vấn đề phức tạp, nguy hiểm. 1.3. Trong các môn học ở tiểu học, môn Tự nhiên và Xã hội nói chung, Tự nhiên và Xã hội lớp 3 nói riêng là môn học giúp học sinh tìm hiểu, khám phá tri thức khoa học về thế giới tự nhiên, xã hội và chính bản thân con người. Đây là một trong số những môn học quan trọng và tiềm năng để giáo dục kĩ năng sống cho học sinh, khi mà chương trình giáo dục tiểu học hiện hành chưa có môn học chuyên biệt về giáo dục kĩ năng sống. Hơn nữa, do tầm quan trọng và đặc trưng của kĩ năng Footer Page 10 of 161. Header Page 11 of 161. 2 sống, các kĩ năng cần thiết phải được hình thành cho học sinh thường xuyên, liên tục qua mọi hoạt động, nhất là tích hợp trong dạy học các môn học. Bởi vậy, giáo dục kĩ năng sống cho học sinh trong dạy học môn Tự nhiên và Xã hội lớp 3 là vấn đề thiết thực và quan trọng. 1.4. Trong giai đoạn hiện nay, có thể thấy, vấn đề kĩ năng sống và giáo dục kĩ năng sống cho học sinh đã được nghiên cứu làm sáng tỏ cả trên bình diện lí luận và thực tiễn với nhiều cách tiếp cận phong phú và đa dạng. Tuy nhiên, chưa có nhiều công trình tập trung vào việc tích hợp giáo dục kĩ năng sống cho học sinh lớp 3 thông qua quá trình dạy học môn Tự nhiên và Xã hội. Từ cơ sở lí luận và thực tiễn nêu trên chúng tôi chọn đề tài nghiên cứu “Giáo dục kĩ năng sống cho học sinh lớp 3 thông qua dạy học môn Tự nhiên và Xã hội” nhằm góp phần nâng cao hiệu quả giáo dục kĩ năng sống cho học sinh tiểu học nói riêng và chất lượng giáo dục tiểu học nói chung. 2. Mục đích nghiên cứu Đề xuất một số biện pháp giáo dục kỹ năng sống cho học sinh lớp 3 thông qua dạy học môn Tự nhiên và xã hội, góp phần nâng cao hiệu quả giáo dục kĩ năng sống cho học sinh tiểu học nói riêng, chất lượng giáo dục tiểu học nói chung. 3. Đối tượng và khách thể nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu: Việc giáo dục kĩ năng sống cho học sinh lớp 3 thông qua dạy học môn Tự nhiên và xã hội 3.2. Khách thể nghiên cứu: Quá trình giáo dục kĩ năng sống cho học sinh lớp 3. 4. Giả thuyết khoa học Nếu các biện pháp giáo dục kĩ năng sống được xây dựng dựa trên kinh nghiệm và vốn sống của học sinh, đồng thời tập trung khai thác các tình huống và nội dung dạy học tự nhiên và xã hội phù hợp với từng loại kĩ năng sống cụ thể thì sẽ hình thành và phát triển được kĩ năng sống của học sinh, góp phần nâng cao chất lượng giáo dục tiểu học. Footer Page 11 of 161. Header Page 12 of 161. 3 5. Nhiệm vụ nghiên cứu 5.1. Nghiên cứu cơ sở lý luận của việc giáo dục kĩ năng sống cho học sinh lớp 3 thông qua dạy học môn Tự nhiên và xã hội. 5.2. Tìm hiểu thực trạng việc giáo dục kĩ năng sống cho học sinh lớp 3 thông qua dạy học môn Tự nhiên và xã hội 5.3. Đề xuất một số biện pháp giáo dục kĩ năng sống cho học sinh lớp 3 thông qua dạy học môn Tự nhiên và xã hội. 5.4. Thực nghiệm sư phạm nhằm kiểm tra tính khả thi và hiệu quả của các biện pháp giáo dục kĩ năng sống đã đề xuất. 6. Giới hạn phạm vi nghiên cứu - Về nội dung: Trong đề tài nghiên cứu chỉ tập trung giáo dục một số kĩ năng sống cơ bản cho học sinh lớp 3 thông qua dạy học môn Tự nhiên và xã hội. - Về địa bàn nghiên cứu: Điều tra thực trạng được tiến hành tại 05 trường tiểu học trên địa bàn thị xã Phú Thọ. Thực nghiệm sư phạm được tiến hành tại trường tiểu học Trường Thịnh 7. Phương pháp nghiên cứu 7.1. Nhóm phương pháp nghiên cứu lý luận: Chúng tôi sử dụng các phương pháp phân tích, tổng hợp, hệ thống hóa, khái quát hóa một số tài liệu, văn bản, công trình nghiên cứu có liên quan đến đề tài nhằm xây dựng cơ sở lý thuyết cho đề tài nghiên cứu. 7.2. Nhóm phương pháp nghiên cứu thực tiễn: 7.2.1. Phương pháp điều tra Sử dụng phiếu hỏi để lấy ý kiến của giáo viên, học sinh lớp 3 nhằm tìm hiểu, thu thập thông tin xây dựng cơ sở thực tiễn cho đề tài nghiên cứu. 7.2.2. Phương pháp quan sát - Quan sát học sinh: Quan sát học sinh lớp 3 để đánh giá thực trạng kĩ năng sống của các em. - Quan sát giáo viên: Xem kế hoạch dạy học, dự giờ dạy của giáo viên môn Tự nhiên xã hội lớp 3 để đánh giá thực trạng giáo dục kĩ năng sống cho học sinh trong Footer Page 12 of 161. Header Page 13 of 161. 4 quá trình dạy học môn học này ở tiểu học. 7.2.3. Phương pháp phỏng vấn Phỏng vấn một số giáo viên và học sinh để tìm hiểu thực trạng về vấn đề nghiên cứu, đồng thời khai thác sâu hơn các yếu tố ảnh hưởng đến KNS và GDKNS cho học sinh lớp 3. 7.2.4. Phương pháp thực nghiệm sư phạm Tiến hành thực nghiệm sư phạm đối với học sinh lớp 3 để kiểm định tính khả thi của các biện pháp, từ đó xác định các điều kiện cần lưu ý khi thực hiện các biện pháp. 7.3. Phương pháp xử lí số liệu Sử dụng phần mềm Microsoft Exel để phân tích, đánh giá kết quả khảo sát thực trạng và kết quả thực nghiệm. 8. Những đóng góp của luận văn 8.1. Hệ thống hóa cơ sở lý luận về kĩ năng sống và GDKNS cho học sinh tiểu học nói chung và học sinh lớp 3 nói riêng. 8.2. Làm rõ thực trạng của việc GDKNS cho học sinh tiểu học nói chung và học sinh lớp 3 nói riêng thông qua dạy học môn Tự nhiên và xã hội tại một số trường tiểu học trên địa bàn tỉnh Phú Thọ. 8.3. Đề xuất được một số biện pháp GDKNS cho học sinh lớp 3 thông qua dạy học môn Tự nhiên và xã hội. 9. Cấu trúc của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận, tài liệu tham khảo, phụ lục, luận văn được chia làm 03 chương: Chương 1: Cơ sở lý luận của việc GDKNS cho học sinh lớp 3 thông qua dạy học môn Tự nhiên và xã hội Chương 2: Thực trạng giáo dục kĩ năng sống cho học sinh lớp 3 thông qua dạy học môn Tự nhiên và xã hội Chương 3: Biện pháp giáo dục kĩ năng sống cho học sinh lớp 3 thông qua dạy học môn Tự nhiên và xã hội. Footer Page 13 of 161. Header Page 14 of 161. 5 Chương 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN CỦA VIỆC GIÁO DỤC KĨ NĂNG SỐNG CHO HỌC SINH LỚP 3 THÔNG QUA DẠY HỌC MÔN TỰ NHIÊN VÀ XÃ HỘI 1.1. Lịch sử nghiên cứu vấn đề Cho đến nay, kĩ năng sống và giáo dục kĩ năng sống không còn là vấn đề xa lạ đối với giáo dục trên thế giới nói chung và Việt Nam nói riêng. Các nghiên cứu về vấn đề này được thể hiện khá phong phú với nhiều cách tiếp cận khác nhau. Cụ thể: 1.1.1. Trên thế giới Vào cuối những năm 1960 thuật ngữ KNS được đưa ra bởi những nhà tâm lý học thực hành, coi đó như là một khả năng xã hội quan trọng trong việc phát triển cá nhân [6]. Năm 1979, Tiến sĩ người Mỹ, Gilbert Botvin - nhà khoa học hành vi và giáo sư tâm thần học - đã nghiên cứu và đưa ra một chương trình đào tạo KNS có hiệu quả cho thanh thiếu niên từ lớp 7 đến lớp 9. Thông qua các môđun tương tác, chương trình của ông đã tạo cho người học được tiếp cận với những kĩ năng xã hội như: quyết đoán, tư duy phê phán, ra quyết định, giải quyết vấn đề để thể hiện sự từ chối sử dụng các chất gây nghiện. Chương trình đào tạo KNS của Botvin đã được triển khai trong nhiều trường học khác nhau, từ các trường công lập đến các trung tâm tạm giam người chưa thành niên và đã thu được nhiều kết quả ấn tượng. Nó không chỉ giúp ngăn ngừa hút thuốc lá trong thanh thiếu nhiên mà còn giúp tăng thêm giá trị trong mối quan hệ giữa giáo viên và học sinh, tăng kết quả học tập và sự quan tâm của nhà trường [53]. Với sự tài trợ của các tổ chức quốc tế như: UNICEF, UNESCO, UNEPA, WHO, chương trình GDKNS đã được phát triển rộng khắp. Thông qua mạng lưới toàn cầu, các tổ chức đã mở các cuộc hội thảo, cung cấp tài liệu đồng thời phối hợp với nhau để đẩy mạnh hoạt động GDKNS cho thanh thiếu niên thông qua các cách tiếp cận khác nhau. Chương trình này đã được thực hiện và phát triển mạnh trong khu vực Mỹ Latinh và Caribe, khu vực Nam Phi, khu vực Châu Á [45]; [46]; [47]; [48]; [53]. Footer Page 14 of 161. Header Page 15 of 161. 6 Tại Mỹ Latinh, năm 1996, một cuộc hội thảo về KNS được tổ chức tại Costa Rica nhằm đẩy mạnh giáo dục sức khỏe thông qua GDKNS trong các trường học và coi đó như một trong những ưu tiên của mạng lưới y tế tại đây [53]. Tại vùng biển Caribe, các cơ quan Liên Hiệp Quốc phối hợp với Đại học Tây Ấn, Bộ Giáo dục và Bộ Y tế đã tiến hành nghiên cứu và đưa chương trình giảng dạy KNS vào các bậc học: mẫu giáo, tiểu học và trung học trên toàn vùng Caribe thông qua cách tiếp cận giáo dục sức khỏe và cuộc sống gia đình [53]. Tại khu vực Đông Nam Á, các nội dung về KNS và GDKNS đã được nghiên cứu và triển khai ở một số quốc gia vào 5 năm cuối của thế kỉ XX.[45]; [46]; [47]. Dựa trên các cách tiếp cận khác nhau qua từng lĩnh vực cụ thể, các quốc gia đã từng bước triển khai để đưa KNS vào giáo dục ở trong và ngoài nhà trường. KNS được coi như một phương tiện hiệu quả trong việc phát triển kĩ năng trong thanh thiếu niên để có thể lựa chọn lối sống lành mạnh và tối ưu về mặt thể chất, xã hội và tâm lí. Ở Thái Lan, năm 1996, GDKNS được nghiên cứu và triển khai cùng chương trình ngăn chặn AIDS. Chương trình được thực hiện ở cả ba bậc phổ thông, chủ yếu thông qua các hoạt động ngoại khóa. Hiện nay, Thái Lan đang trong giai đoạn duy trì và mở rộng phát triển GDKNS trên nhiều lĩnh vực khác nhau và coi đó như là nội dung bắt buộc phải đưa vào giảng dạy trong chương trình của nhà trường ở tất cả các cấp học. [46]; [47] Ở Indonesia, năm 1997, GDKNS được đưa ra qua chương trình GDKNS cho cuộc sống khỏe mạnh, thực hiện trong cấp tiểu học. Từ năm 2001, chính phủ Indonesia đã nỗ lực đưa KNS vào trong chương trình giảng dạy của giáo dục cơ bản. Nội dung GDKNS bao gồm: GDKNS cho sống khỏe mạnh, [dinh dưỡng, giáo dục vệ sinh, trẻ em/nhân quyền]; GDKNS cho phòng chống HIV/AIDS. [46]; [47] Ở Philippin, KNS được bắt đầu tích hợp giảng dạy vào trong chương trình giáo dục cơ bản từ năm 2001. Bên cạnh các chương trình tiếp cận KNS trong giáo dục, Philippin còn triển khai GDKNS trong quân sự, nhằm lồng ghép đưa KNS vào trong chương trình giảng dạy. [46]; [47] Footer Page 15 of 161. Header Page 16 of 161. 7 Giáo dục KNS ở Lào được bắt đầu quan tâm từ năm 1998 với cách tiếp cận nội dung quan tâm đến giáo dục cách phòng chống HIV/AIDS được tích hợp trong chương trình giáo dục chính quy. Năm 2001 giáo dục KNS ở Lào được mở rộng sang các lĩnh vực như giáo dục dân số, giới tính, sức khoẻ sinh sản, vệ sinh cá nhân, giáo dục môi trường vv..Các nội dung này được đưa vào trong chương trình giảng dạy của 5 môn học: Thế giới xung quanh ta [ở tiểu học], Sinh học, Công dân, Khoa học tự nhiên [ở trung học]. [45]; [46] Giáo dục KNS ở Campuchia được xem xét dưới góc độ năng lực sống của con người, kỹ năng làm việc vì vậy giáo dục KNS được triển khai theo hướng là giáo dục các kỹ năng cơ bản cho con người trong cuộc sống hàng ngày và kỹ năng nghề nghiệp. [46]; [47] Giáo dục KNS ở Malaysia được xem xét và nghiên cứu dưới 3 góc độ: Các kỹ năng thao tác bằng tay, kỹ năng thương mại và đấu thầu, kỹ năng sống trong đời sống gia đình. [46]; [47] Ở Bangladesh: Giáo dục KNS được khai thác dưới góc độ các kỹ năng hoạt động xã hội, kỹ năng phát triển, kỹ năng chuẩn bị cho tương lai. Ở Ấn Độ: Giáo dục KNS cho học sinh được xem xét dưới góc độ giúp cho con người sống một cách lành mạnh về thể chất và tinh thần, nhằm phát triển năng lực người. Các KNS được khai thác giáo dục là các kỹ năng: Giải quyết vấn đề, tư duy phê phán, kỹ năng giao tiếp, kỹ năng ra quyết định, kĩ năng hợp tác, kỹ năng quan hệ liên nhân cách vv…[46]; [47] Mặc dù, giáo dục kĩ năng sống cho học sinh đã được nhiều nước quan tâm và cùng xuất phát từ quan niệm chung về kĩ năng sống của Tổ chức Y tế thế giới hoặc của UNESCO, nhưng quan niệm và nội dung giáo dục kĩ năng sống ở các nước không giống nhau. Ở một số nước, nội hàm của khái niệm kĩ năng sống được mở rộng, trong khi một số nước khác xác định nội hàm của khái niệm kĩ năng sống chỉ gồm những khả năng tâm lí, xã hội. Quan niệm, nội dung giáo dục kĩ năng sống được triển khai ở các nước vừa thể hiện cái chung vừa mang tính đặc thù [những nét riêng] của từng quốc gia. Mặt khác, ngay trong một quốc gia, nội dung Footer Page 16 of 161. Header Page 17 of 161. 8 giáo dục kĩ năng sống trong lĩnh vực giáo dục chính quy và không chính quy cũng có sự khác nhau. Do phần lớn các quốc gia đều mới bước đầu triển khai giáo dục kĩ năng sống nên những nghiên cứu lí luận về vấn đề này mặc dù khá phong phú song chưa thật toàn diện và sâu sắc. Cho đến này, chưa có quốc gia nào đưa ra được kinh nghiệm hoặc hệ thống tiêu chí đánh giá chất lượng kĩ năng sống ở người học sau khi được trang bị hay huấn luyện kỹ năng sống. 1.1.2. Ở Việt Nam 1.1.2.1. Những nghiên cứu về kĩ năng sống và giáo dục kĩ năng sống Từ những năm 1995 - 1996, thuật ngữ KNS bắt đầu được biết đến ở Việt Nam qua dự án của Quỹ Nhi đồng Liên Hiệp Quốc [UNICEF] phối hợp với Bộ giáo dục và Đào tạo cùng Hội Chữ thập đỏ Việt Nam thực hiện chương trình “Giáo dục kỹ năng sống để bảo vệ sức khỏe và phòng chống HIV/AIDS cho thanh thiếu niên trong và ngoài nhà trường”. Chương trình này được tập huấn dưới sự dẫn dắt bởi các chuyên gia người Australia. Thông qua dự án này UNICEF đã giới thiệu tại Việt Nam các KNS cơ bản như: Tự nhận thức, giao tiếp, xác định giá trị , ra quyết định, kiên định và thiết lập mục tiêu nhằm vào các chủ đề giáo dục sức khỏe. [43] Năm 2003, hội thảo “Chất lượng giáo dục và kĩ năng sống” do UNESCO phối hợp với Viện Chiến lược và Chương trình giáo dục tổ chức từ ngày 23 đến 25 tháng 10 tại Hà Nội đã làm rõ hơn, đầy đủ hơn về khái niệm KNS. KNS được tiếp cận dựa trên bốn trụ cột của việc học trong báo cáo của Delors: “Học để biết, học để làm, học để cùng chung sống, học để tự khẳng định” và KNS được coi như là năng lực cá nhân để thực hiện đầy đủ các chức năng và tham gia vào cuộc sống hàng ngày. [43] Cũng năm 2003 – 2004, Viện Chiến lược và Chương trình giáo dục phối hợp với tổ chức UNESCO triển khai nghiên cứu về “GDKNS ở Việt nam”. Nghiên cứu này sau đó đã được xuất bản thành sách năm 2006. Trong đó, các tác giả đã tập trung nghiên cứu, tìm hiểu về: Quá trình nhận thức về KNS và tổng quan các chủ trương, chính sách, điều luật phản ánh yêu cầu tiếp cận KNS trong giáo dục và quá trình nghiên cứu, thực hiện GDKNS ở Việt Nam; Thực trạng giáo dục KNS cho Footer Page 17 of 161. Header Page 18 of 161. 9 người học từ trẻ mầm non đến người lớn ở Việt Nam; Khái quát được cách thức giáo dục KNS ở Việt Nam, những phương pháp cụ thể và hình thức đã được sử dụng để tiến hành GDKNS; Đánh giá về GDKNS ở Việt Nam và rút ra những bài học kinh nghiệm; Xác định những thách thức và định hướng trong tương lai để đẩy mạnh GDKNS ở Việt Nam trên cơ sở thực tiễn và đối chiếu với mục tiêu 3 và mục tiêu 6 của chương trình hành động Dakar [43]. Năm 2005, có một số tài liệu, đề tài nghiên cứu được triển khai liên quan đến GDKNS trong trường trung học cơ sở và trung học phổ thông như: Dự án VIE 01/10 do UNEPAtài trợ “Giáo dục dân số và sức khỏe sinh sản vị thành niên thông qua hoạt động ngoại khóa trong nhà trường”; Đề tài cấp bộ “Giáo dục một số KNS cho học sinh trung học phổ thông” do trung tâm nghiên cứu Giáo dục học, trường Đại học Sư phạm Hà Nội triển khai nghiên cứu, nội dung các đề tài này chủ yếu đề cập đến thực trạng, quan niệm GDKNS, những KNS cần được giáo dục cho lứa tuổi học sinh trung học phổ thông ở Việt Nam [3]; [43]. Đến năm 2007, các kết quả nghiên cứu của đề tài đã được biên tập và in thành sách: “Giáo dục kĩ năng sống” [2007], “Giáo trình chuyên đề GDKNS” [2009, 2010] được sử dụng làm giáo trình, tài liệu tham khảo cho các trường cao đẳng, đại học và một trong những tác giả nghiên cứu về các tài liệu này chính là Nguyễn Thanh Bình. Nhìn chung các nghiên cứu này đã đưa ra những vấn đề chung về KNS, quan niệm, đặc tính, cách phân loại KNS và vai trò cấp thiết của việc GDKNS trong xã hội hiện đại; đồng thời thiết kế một số chủ đề về GDKNS cho học sinh THPT. Qua đó người học có cái nhìn tổng quan về KNS và GDKNS, có những KNS cần thiết cho chính bản thân mình, đặc biệt có thể vận dụng để khai thác tiềm năng GDKNS trong các chương trình giáo dục hiện nay thông qua việc tổ chức dạy học các môn học và các hoạt động giáo dục ở nhà trường [3]. Năm 2010 - 2011, Bộ Giáo dục và Đào tạo đã có công văn triển khai số 453/KH-BGDĐT ngày 30/07/2010 về việc tăng cường thực hiện GDKNS trong tất cả các bậc học. Theo chủ trương này, Bộ đã cho phép thực hiện biên soạn và xuất bản tài liệu về tích hợp GDKNS qua dạy học các môn học ở cả ba cấp học phổ Footer Page 18 of 161. Header Page 19 of 161. 10 thông. Trong các tài liệu này, các tác giả đã nêu khá rõ khái niệm, cách phân loại, nguyên tắc, phương pháp tiếp cận, quy trình để GDKNS, đồng thời chỉ ra nội dung KNS được tích hợp trong các môn học ở nhà trường và đưa ra những hướng dẫn cụ thể để giáo viên trong trường phổ thông có thể thực hiện được việc đưa GDKNS vào tích hợp giảng dạy trong các môn học ở nhà trường. Tuy nhiên, các hướng dẫn của Bộ được đưa ra trong các tài liệu này mới chỉ đề cập đến những vấn đề chung, cơ bản về KNS và GDKNS cho tất cả các cấp học phổ thông ở tất cả các khu vực, địa bàn trên cả nước, chưa có những hướng dẫn, chương trình cụ thể nào cho việc GDKNS trong các nhà trường cho các đối tượng học sinh khác nhau ở các khu vực sinh sống khác nhau [12]; [13]; [14]; [15]; [16]. 1.1.2.2. Những nghiên cứu về dạy học môn Tự nhiên và xã hội ở tiểu học Để đáp ứng được nhu cầu phát triển của xã hội cần đòi hỏi những con người năng động, tích cực, sáng tạo. Ngành Giáo dục và đào tạo đang từng bước đổi mới mục tiêu, nội dung, chương trình giáo dục trong nhà trường phổ thông. Trọng tâm của việc đổi mới trong chương trình tiểu học là đổi mới về phương pháp dạy học, hình thức tổ chức, tích hợp nội dung dạy học để trang bị cho người học đầy đủ kiến thức, phẩm chất và năng lực phù hợp để trở thành những con người có ích cho xã hội, đáp ứng được sự thay đổi của xã hội hiện đại. Tự nhiên và xã hội là một môn học nằm trong chương trình giáo dục Tiểu học hiện nay. Đây là môn học giáo dục cho học sinh những kiến thức cơ bản, đơn giản nhất về các cơ quan trong cơ thể con người, cách giữ vệ sinh và bảo vệ sức khỏe, giáo dục cho học sinh các sự vật hiện tượng đơn giản diễn ra trong tự nhiên, xã hội và mối quan hệ của chúng trong môi trường tự nhiên – xã hội. Môn học này đã trải qua quá trình phát triển lâu lài và được chính thức đưa vào dạy đại trà ở tiểu học từ năm học 1996 - 1997. Đây là môn học được xây dựng trên cơ sở kế thừa và phát triển từ các môn học trước nó như "Khoa học thường thức" [1956], "Tìm hiểu khoa học" [1986], "Tìm hiểu Tự nhiên và Xã hội"[1993]. Môn học này được dạy từ lớp 1 đến lớp 5. Footer Page 19 of 161. Header Page 20 of 161. 11 Từ khi có môn học Tự nhiên và xã hội trong chương trình giáo dục ở Tiểu học, đã có rất nhiều tác giả nghiên cứu để đưa ra những hướng dẫn giảng dạy cho môn học này đối với các giáo viên dạy cấp tiểu học, các nghiên cứu đó đã được viết thành giáo trình để đưa vào các trường sư phạm nhằm trang bị cho giáo viên tiểu học tương lai những hiểu biết cơ bản về môn học và chương trình môn học Tự nhiên và Xã hội như: Cuốn giáo trình “Phương pháp dạy học Tự nhiên và xã hội” của nhóm tác giả Bùi Phương Nga, Lê Thu Dinh, Nguyễn Anh Dũng, Nguyễn Minh Phương của Vụ giáo viên thuộc Bộ Giáo dục và Đào tạo viết và chỉnh lí năm 1996. Cuốn giáo trình “Phương pháp dạy học môn Tự nhiên và xã hội” [21] của tác giả Nguyễn Thương Giao [Trường Đại học Sư phạm Hà Nội, Nhà xuất bản Giáo dục - 1998]. Sau khi thực hiện chủ trương đổi mới chương trình và sách giáo khoa ở tiểu học năm 2000 môn Tự nhiên và Xã hội được cấu trúc lại thành 3 môn học riêng biệt: môn Tự nhiên và Xã hội học ở lớp 1,2,3; môn Khoa học, môn Lịch sử và Địa lý học ở lớp 4, 5 thì lại có rất nhiều các tài liệu được nghiên cứu về việc dạy học các môn học về Tự nhiên và xã hội như: cuốn tài liệu “Tự nhiên - xã hội và phương pháp dạy học Tự nhiên - xã hội ở tiểu học” [Dự án phát triển giáo viên tiểu học – 2006] [8] của nhóm tác giả Bùi Phương Nga[chủ biên]; Hai tập tài liệu đào tạo giáo viên tiểu học [tập một, tập hai] “Tự nhiên - xã hội và phương pháp dạy học Tự nhiên- xã hội” [Dự án phát triển giáo viên tiểu học - 2007] [9]; [10] của nhóm tác giả Lê văn Trưởng [chủ biên]. Các tài liệu này đều được biên soạn dưới dạng các môđun về những kiến thức cơ bản của môn học và phương pháp dạy học môn học Tự nhiên và xã hội, Khoa học, Lịch sử và Địa lí nhằm phát triển năng lực nghiên cứu và kĩ năng trong dạy học đối với môn học cho giáo viên tiểu học đáp ứng được sự thay đổi của xã hội và định hướng đổi mới trong Nghị quyết 40/2000/QH10 về đổi mới Chương trình Giáo dục phổ thông và thể hiện trong Chỉ thị 14/2001/CTTTg ngày 11/6/2001 của Thủ tướng Chính phủ. Một nghiên cứu cũng đáng phải kể đến là cuốn giáo trình “Phương pháp dạy học các môn học về Tự nhiên và xã hội” [Nhà xuất bản Đại học Sư Phạm - 2009] [36] của nhóm tác giả Nguyễn Thị Thấn [chủ biên], Nguyễn Thượng Giao, Đào Thị Hồng, Nguyễn Thị Hường, Nguyễn Footer Page 20 of 161.